آنغوزه ، گیاه دارویی در مراتع
نویسنده: سید اکبر جوادی، سید محمد موسویان
آنغوزه
تنوع شرایط جغرافیایی و آب و هوایی در سرزمین پهناور ایران، گوناگونی عظیمی در جوامع گیاهی این کشور پدید آورده است. اگرچه بنا به دلایلی از جمله چرای مفرط و زودرس دام‌ها و اعمال مدیریت‌های نادرست از طریق مدیران مرتع، از انبوهی جوامع و گستردگی عرصه‌های تحت پوشش گیاهی کاسته شده. ولی با این وجود راه نجات جوامع گیاهی بازمانده از خطر انهدام و امید به احیا رویشگاه‌های زوال یافته هنوز باقی است. لیکن دستیابی به این اهداف مهم تنها با تلاش برنامه‌ریزان و متخصصین منابع طبیعی درجهت ارایه طرح‌ها و برنامه‌های مدرن مبنی بر اصول علمی از یک سو و جلب مشارکت مردم در به اجرا درآوردن این‌گونه طرح‌ها از سوی دیگر امکان‌پذیر خواهد بود. بهره‌برداری از گونه‌های مختلف گیاهان مرتعی از زمانی که انسان پی به خواص دارویی، صنعتی و شیمیایی آن بوده است به شیوه سنتی رایج بوده و از جمله خدمات و سرویس‌های اکوسیستم‌های مرتعی به بشر می‌باشد که علاوه بر رفع بخشی از نیازها او باعث رونق و ایجاد اشتغال در کشور می‌شود. البته باید مدنظر داشت که بهره‌برداری باید به‌گونه‌ای باشد که این منابع خدادادی برای نسل‌های آینده نیز حفظ شوند.
هدف از این مقاله، شناخت گیاه آنغوزه و جنبه‌های اقتصادی آن است.
متن مقاله
معرفی گیاه آنغوزه آنغوزه (Ferulaassafeotida) گیاهی است علفی، چند ساله، دارای ریشه کمی ضخیم و گوشتی با ساقه قوی و خشن و خیبری است. مرحله رشد گیاه از اوایل بهار شروع و تا اواسط تیرماه ادامه دارد سپس دوره خواب بوته‌های نابالغ آغاز و تا بهار سال بعد به‌طول خواهد انجامید. حیات گیاه توسط اندام‌های زیرزمینی در ریشه و جوانه انتهایی حفظ می‌شود. زادآوری این گیاه فقط از طریق بذر صورت می‌گیرد. این گیاه کوهستانی در اراضی بایر و ماسه‌ای خشک و آهکی مناطق گرم با میانگین بارندگی ۱۵۰ ـ ۹۰ میلی‌متر در سال رویش دارد. شیب بیشتر مناطق آنغوزه خیز ۳۰ الی ۶۰ درصدی می‌باشد. منشأ اصلی آن نیز در استپ‌های ایران و افغانستان ذکر شده است. از ریشه این گیاه یا قسمت پایین ساقه و یقه گیاه با تیغ زدن در اواخر بهار شیره متعفنی در طول تابستان خارج می‌شود که در مجاورت هوا به تدریج سفت می‌شود که تحت نام آنغوزه مورد استفاده قرار می‌گیرد. طعم آنغوزه گس و گزنده و در بعضی از گونه‌ها تلخ و بویی شبیه بوی سیر متعفن و خیلی تند دارد که به‌دلیل ترکیبات شیمیایی آنغوزه می‌باشد. آنغوزه به اشکال مختلف به‌صورت اشکی، توده‌ای، خمیر به بازار تجارت عرضه می‌شود که نادرترین و مرغوب‌ترین شکل آن آنغوزه اشکی یا دانه‌ای است. موارد استفاده آنغوزه: آنغوزه دارای اثر ضد تشنج، ضد کرم است. در رفع بیماری‌های منشأ عصبی اسپاسم حنجره و دستگاه هضم، آسم به‌کار می‌رود. اگر با عسل مخلوط به چشم مالیده شود برای تقویت بینایی و قطع نزول آب (آب مروارید) مفید است. اگر در روغن زیتون جوشانده شود و چند قطره از آن در گوش ریخته شود برای تسکین درد گوش مؤثر است. آنغوزه مصارف دیگری نیز دارد که در طب سنتی بر آن تأکید شده است از جمله اینکه ضد صرع، قاعده‌آور و محرک معده و روده است.
پراکنش آنغوزه محل رویش این گیاه در استان‌های فارس، خراسان، سیستان و بلوچستان و کرمان می‌باشد. گونه‌های این جنس دارای پراکنش وسیعی در اکثر نقاط ایران است اما گونه‌های معدودی از آن تولید آنغوزه می‌نمایند.
در این مقاله به ارزش اقتصادی بهره‌برداری از گیاه آنغوزه در شهرستان طبس در یک دوره بهره‌برداری پرداخته شده است. بهره‌برداری از آنغوزه و ارزش اقتصادی آن بهره‌برداری از آنغوزه در شهرستان طبس از قدیم‌الایام توسط ساکنین نزدیک به رویشگاه‌های آنغوزه انجام می‌شده است. آنغوزه بهره‌برداری شده در این منطقه توسط تاجر محلی خریداری شده و به خارج از کشور به‌خصوص کشور هندوستان صادر می‌شود. بهره‌برداری از آنغوزه یکی از راه‌های اصلی تأمین معاش ساکنین مناطق آنغوزه خیز می‌باشد به‌طوری‌که ۵۰ درصد درآمد آنان را در سال تأمین می‌کند.
به‌طور کلی در یک دوره چهار ساله بهره‌برداری، که به‌صورت تناوبی از عرصه مرتع صورت می‌گیرد، ۱۸۶۸۷ کیلوگرم شیره و ۷۷۷۵۳ کیلوگرم کشته آنغوزه به دست می‌آید. باتوجه به اینکه یک کیلوگرم شیر آنغوزه ۱۹۰۰۰۰ ریال و یک کیلو کشته آنغوزه ۹۰۰۰۰ ریال (در سال ۱۳۸۵) در بازار به فروش می‌رسد. درآمد ناخالص معادل ۱۲۶۵۷۸۴۳۲۳۰ ریال به‌دست می‌آید. هزینه‌های بهره‌برداری در یک دوره چهار ساله شامل هزینه‌های کارگری، کپه‌کاری، حفاظت و حمل و نقل جمعا معادل ۶۷۴۸۳۴۲۷۵۵ ریال برآورد شده است. بنابراین درآمد کل (سود خالص) معادل ۵۹۰۹۵۰۰۴۷۵ ریال محاسبه می‌شود که از این میزان ۷۵ درصد به‌عنوان سهم مجری طرح (بهره‌بردار) و ۲۵ درصد از درآمد کل سهم دولت به‌عنوان بهره مالکانه درنظر گرفته می‌شود. باتوجه به ارزش اقتصادی بالای این محصول و نقش آن در تامین بخش اعظمی از هزینه‌های زندگی بهره‌برداران مرتع، این امر توجه بیش از پیش مسئولان منابع طبیعی به‌خصوص مدیران بخش مرتع را می‌طلبد.
آموزش و ترویج به بهره‌برداران، تشکیل شرکت‌های تعاونی، تهیه طرح‌های بهره‌برداری و نظارت براساس اصول علمی، شناسایی بهره‌برداران واقعی و صدور کارت شناسایی برای آنان جهت جلوگیری از برداشت غیرمجاز، خریداری تضمینی محصول به‌طور مستقیم از بهره‌برداران توسط دولت برای سود دهی بیشتر و حذف واسطه‌ها و اختصاص وام و حمایت مالی از بهره‌برداران ارتقا تکنولوژی به‌منظور تبدیل محصول به فرآورده‌های قابل استفاده در داخل کشور از جمله راه‌کارهای پیشنهادی برای این منظور مهم می‌باشد.
منابع
- عماد، مهدی، ۱۳۷۸، شناسایی گیاهان دارویی و صنعتی، جلد ششم انتشارات بنیاد اندیشه اسلامی
- لطفی، محمدرضا، ۱۳۷۸، طرح بهره‌برداری آنغوزه، اداره منابع طبیعی شهرستان طبس
- موسویان، محمد، ۱۳۸۰، طرح بهره‌برداری آنغوزه کره شیب، اداره منابع طبیعی شهرستان طبس
- حیدری پور، مسعود، ۱۳۶۹، آنغوزه انتشارات واحد آموزش و ترویج منابع طبیعی استان کرمان.
منبع: انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
