از مزاج تا سوء مزاج (۳) سوء مزاجهای رحمی ، آمنوره، نازایی

از بیماریهای شایع زنان در دهههای اخیر، «آمنوره» است که خود میتواند از اسباب ایجادکننده «نازایی» باشد. (۳)

بنابر تعاریف پزشکی ایرانی، احتباس طمث یا حیض بر ۳ چیز اطلاق میشود: ۱) نیامدن خون قاعدگی بطور مطلق ۲) اندک آمدن خون ۳) زیاد شدن فاصله بین دو قاعدگی. (۴)

بطور کلّی علل ایجادکننده احتباس طمث در دو دسته کلّی جای میگیرد: ۱) وجود سدّه (گرفتگی و انسداد) در رحم یا عروق آن ۲) بیماریهای مشارکتی سایر اعضای بدن. (۵)

یکی از اسباب ایجادکننده گرفتگی و انسداد رحم، سوءمزاجهای آن است که شناخت علائم آنها و درمان براساس پزشکی ایرانی میتواند راهگشای معضلات بسیاری از بانوان در سنین باروری باشد.

بیماریهایی که تابع سوءمزاج هستند،به دو دسته ساده ومادّی تقسیم میشوند. در سوءمزاج ساده،فقط کیفیتی از کیفیات چهارگانه (گرمی،سردی،تری وخشکی) فزونی مییابد وعضو را از اعتدال خارج میکند. امّا درسوءمزاج مادّی،مادّه (یعنی اخلاط چهارگانه صفرا،دم،بلغم و سودا) ازنظرکمیّت یا کیفیت دچار تغییر میشوند و میتوانند مزاج عضوی خاص یا کل بدن را از اعتدال خارج کنند. (۶)

در یکی از مطالعاتی که در ایران توسّط جعفری و همکاران (۲) انجام شده است؛ علائم سوءمزاجها در پرسش نامه هایی گردآوری شده و برای افراد دارای احتباس طمث تکمیل شده است و مشاهده گردیده است که بسیاری از علائم سوءمزاجها که در کتب مرجع پزشکی ایرانی مسطور است، در افراد وجود دارد و این یافته ها مؤیّد این نظریه است که درمان سوءمزاجها میتواند راهگشای بسیاری از معضلات و بیماریهای افراد باشد.

در موضوع احتباس طمث، سه نوع سوءمزاج به عنوان اسباب پیدایش این بیماری عنوان شده است: ۱- حرارت مجفّف مقبض ۲- بَرد مجفّف مکثف ۳- یبوست مکثف.

از طرفی در مبحث عُقر (نازایی)، هم سوءمزاجهای ساده و هم سوءمزاجهای مادّی (یعنی انصباب اخلاط) میتوانند دخیل باشند. (۷)

ما در اینجا علائم و درمان سوءمزاجها را براساس کتب مرجع پزشکی ایرانی میآوریم:

۱- سوءمزاج سرد رحم: در این نوع سوءمزاج، دهانه رگهایی که منی و خون را به سمت رحم میآورند، تنگ شده و لوله های رحمی دچار گرفتگی یا انسداد میشوند. اگر هم منی به رحم برسد، به خاطر سردی، قابلیّت لقاح را از دست داده و نطفه تشکیل نمیشود. پس این سوءمزاج میتواند عاملی برای بندآمدن خون حیض و نیز نازایی باشد.

علائم: رقیق بودن خون حیض(به دلیل تنگی مجاری و احتباس مواد غلیظ و خروج قسمت رقیق و آبکی)- کمرنگی خون حیض(به سبب زیاد بودن مائیّت یا قسمت آبکی)- کممویی در ناحیه عانه(چون مو از بخارات دخانی اخلاط با تأثیر حرارت ایجاد میشود. و سرما مانعی برای تولید آن است. از طرفی هم سرما باعث بسته شدن پوست و مانع خروج مو میشود.)- کاهش خون حیض(به خاطر وجود سردی در رحم و بسته شدن دهانه رگها)- فاصله طولانی بین قاعدگیها (چون خونریزی کم بوده و زمان بیشتری طول میکشد تا خون کافی جمع شده و آماده دفع شود.)- دیربندآمدن خونریزی(به علّت رقّت)- درصورتی که سردی در کل بدن اثر کرده باشد، سایر علائم غلبه سردی در رنگ چهره و ملمس و نبض و رنگ ادرار قابل مشاهده است.

درمان: اگر سوءمزاج ساده باشد و خلطی غلبه نکرده باشد، تنها استفاده از مسخّنات(گرمکنندهها) و مجفّفات (خشککنندهها) کفایت میکند که میتواند خوراکی باشد یا با اعمال یداوی (مانند بادکش گرم) این مقصود حاصل شود.

امّا اگر خلط سرد (بلغم یا سودا) غلبه کرده باشد، باید با منضج و مسهل مربوطه، بدن را تنقیه(پاکسازی) کرد. درکنار داروهای خوراکی، استفاده از فرزجههای مسخّنه (گرمکننده) رحم و نیز بخور رحم با بعضی مواد راهگشاست.

۲- سوءمزاج گرم رحم: گرما در حد اعتدال موجب جذب منی و نضج و عقد(بسته شدن) آن و جذب غذا به سمت آن است؛ امّا وقتی از حد اعتدال فزونی یافت، موجب احتراق (سوخته شدن) منی میشود و یکی از علل ناباروری، همین گرمای بیش از حد رحم و تخمدانها است.

علائم: لاغری بدن و زردی رنگ صورت و لبهای خشک (به علّت تحلیل زیاد و ازبین رفتن رطوبات و استیلا یافتن خشکی)- غلظت، حرارت و سرخ مایل به سیاهی خون حیض و احساس گرمی و سوزش در زمان خروج (به علّت سوختن آن و کمی مائیّت)- پرمویی ناحیه عانه (به دلیل بالابودن حرارت)- کم آمدن خون حیض- اگر گرمی بر کل بدن غلبه کرده باشد: سایر علائم مثل ادرار پررنگ، نبض سریع، گرمی ملمس و…

درمان: تعدیل مزاج با غذاها و نوشیدنیهای خنک. درکنار آن استفاده از مرطّبات (رطوبتبخشها) برای رفع خشکی عارض شده مناسب است. اگر صفرا غلبه دارد، باید با داروها و غذاهای مناسب از بدن دفع شود و اگر دم غلبه دارد، اخراج خون با حجامت یا فصد ضروری میباشد.

۳-  ژ: خشکی منافی تکوین و تغذیه جنین است و استیلای آن بر رحم میتواند باعث ازبین رفتن تحرّک اسپرمها و نرسیدن آنها به تخمک شود. همچنین به علّت نرسیدن مواد لازم برای رشد، احتمال سقط نیز وجود دارد.

علائم: لاغری بدن (به خاطر غلبه خشکی در سرتاسر بدن)- خشکی دائمی ناحیه فرج- قطع قاعدگی یا خونریزی بسیار کم و وجود خون سیاه و لخته (به علّت غلبه خشکی و ازبین رفتن رطوبات).

درمان: استفاده از غذاها و نوشیدنیهای رطوبتبخش به مدّت طولانی (مانند شیر، آشهای ساده چرب، ماءالشعیر طبّی، شربت بنفشه و نیلوفر و…) برای ترطیب کل بدن- حمّامهای مرطّب و روغنمالی ناحیه عانه و کمی بالاتر با روغنهای رطوبتبخش مثل روغن بنفشه، کدو و نیلوفر- تزریق واژینال یا شیاف مواد رطوبتبخش.

۴- سوءمزاج مرطوب رحم: این نوع سوءمزاج باعث میشود که نیروی ماسکه (نگهدارنده) رحم ضعیف شده و منی در آن لیز بخورد. به همین دلیل درصورت وجود این نوع سوءمزاج، سقط در اوایل بارداری رخ خواهد داد.

علائم: خروج رطوبات و ترشّحات دائمی از رحم- سقطهای زیر ۳ ماه درصورت باردار شدن (به علّت ناتوانی رحم در امساک جنین)- وجود علامات غلبه رطوبت در سایر اعضا مانند تهبّج (پف کردگی) چشمها.

درمان: ابتدا باید رطوبات اضافی را با قی یا اسهال از بدن خارج کرد. سپس از منضجات مناسب برای خشک کردن رطوبات بهره میبریم. همچنین میتوان از بخورهای خشک کننده رطوبات و یا شیافها برای تسریع درمان استفاده کرد. در زمینه تدبیر غذا نیز باید از افزایشدهنده های رطوبات (مثل میوهها و لبنیّات) پرهیز کرده و از قلایا (گوشتهای بریان کرده همراه ادویه) و ادویه خشککنندهای مثل دارچین و زعفران استفاده کرد.

۵- انصباب اخلاط بلغمی، سوداوی یا صفراوی به رحم: ریخته شدن این اخلاط یعنی همان سوءمزاج مادّی و مستحکم شدن آن در عضوی خاص که خروج آن نیز دشوار است.

درصورت بروز این حالات، باید به دقّت علائم سوءمزاجها بررسی شده و درمان بطور تخصّصی انجام پذیرد. دراینجا بطور مختصر به برخی از علائم غلبه اخلاط در بدن اشاره میکنیم:

– غلبه صفرا: زردی رنگ صورت، چشم و زبان- تلخی دهان و خشکی دهان و زبان- خشکی بینی- عطش شدید- سرعت نبض- کاهش اشتها و احساس تهوّع و قی زردرنگ- زردی مدفوع و ادرار- احساس فرورفتن سوزن در بدن- ترشحات واژینال زردرنگ.

– غلبه بلغم: سفیدی زائد بر رنگ بدن- سردی و سستی عضلات- زیادی و لزجبودن آب دهان- کمی عطش- ضعف هضم (احساس سنگینی شکم بعد از خوردن غذا) و آروغ ترش- زیادی و سنگینی خواب- کندی ذهن-نرمی نبض- دیدن خواب آب و برف و سفیدی- ترشحات واژینال سفیدرنگ.

– غلبه سودا: خشکی و لاغری بدن- تیرگی رنگ چهره- سیاهی و غلظت خون- سوزش دهانه معده- اشتهای کاذب (زود گرسنه و زود سیر شدن)- ادرار سیاه یا سرخ تیره- خواب دیدن اشیای سیاهرنگ و کابوس-گرفتگی عضلانی-بیخوابی-وسواس-زیادی فکر و خیال-ترشحات سیاه رنگ واژینال. (۴،۵،۷)

برای خروج این مواد زائد از بدن، اصول خاصی وجود دارد که در کتب مسطور است.

منابع:

۱- اسماعیل ناظم، طبیعت در پزشکی ایرانی، ویرایش محسن باغبانی، مجموعه آشنایی با روش ها و بینشهای پزشکی ایرانی(۱)، انتشارات المعی، ۱۳۹۱٫

۲- جعفری فرهاد، ظفرقندی نفیسه، علیزاده فاطمه، علیزاده مهدی، کریمی مهرداد، مرادی فاطمه، بررسی فراوانی علائم مثبت سوءمزاجها از دیدگاه طب سنتی ایران در بیماران با قطع یا کاهش خونریزی رحمی، دانشور پزشکی، دانشگاه شاهد، آبان ۹۰، سال نوزدهم، شماره ۹۵٫

۳- مکبری نژاد روشنک، ظفرقندی نفیسه، ناصری محسن، دواتی علی، بیوس سودابه، تنساز مژگان، کمالی نژاد محمد، بررسی علل آناتومیک «آمنوره» از دیدگاه ابوعلی سینا و مقایسه آن با طب نوین، فصلنامه تاریخ پزشکی، سال سوم، شماره نهم، زمستان ۱۳۹۰٫

۴- سودابه بیوس، ناباروری و منع باروری در پزشکی ایرانی، انتشارات اسماعیلیان، چاپ اوّل، زمستان ۱۳۸۹٫

۵- حکیم محمداکبر ارزانی، طب اکبری، مؤسسه احیاء طب طبیعی.

۶- ناصری، محسن، رضایی زاده، حسین، چوپانی، رسول، انوشیروانی، مجید، مروری بر کلیات طب سنتی ایران، مؤسسه نشر شهر، ویرایش دوم، چاپ سوم، ۱۳۹۰٫

۷- نفیس بن عوض کرمانی، شرح الأسباب و العلامات، مؤسسه احیاء طب طبیعی، چاپ اوّل، ۱۳۸۷٫

منبع:   انجمن تحقیقات طب سنتی ایران