تدبیر فصول چهارگانه یا اربعه
فصل تابستان
در فصول مختلف تغییر هوا داریم که خود با تغییر بیماری‌ها همراه است. فصول در بروز، درمان و تدبیر بیماری‌ها مهم است. فصول در نزد اطباء الزاماً نجومی نیست (یعنی انتقال خورشید از یک نقطه به نقطه دیگر).
فصل‌ها تأثیر در بدن دارند، اصولاً در بهار یعنی نه گرم و نه سرد، نه سردکننده لازم است و نه گرم‌کننده و این حالت گاه با زمان نجومی منطبق می‌باشد و گاه اینطور نیست. بهار با هوای گرم و تر و اعتدال طبیعت همراه است و رویش گیاهان در آن آغاز می‌شود. تابستان گرم و خشک است. پائیز سرد و خشک و با ریزش برگ درختان آغاز می‌شود. زمستان سرد و تر است.
هر فصلی امراض مناسب با کیفیت آن فصل را دارد زیرا هر فصلی مولد یک خلط «کل الفصل یورث الامراض» و در واقع مهیج خلط هم کیفیت خود است.
الف) بیماریهای سوء مزاج
۱ـ بیماریهای سوء مزاجی ساده
۲ـ بیماریهای سوء مزاجی مادی یا خلطی
۱ـ بیماریهای سوء مزاجی ساده یعنی سرمازدگی و گرمازدگی که یک کیفیت است و تغییر آن از حالت طبیعی قابل دیدن نمی‌باشد. یعنی فرد گرمازده با هوای خنگ و آب خنک به وضعیت اولیه برمی‌گردد یعنی با تبدیل مزاج، فرد بهتر می‌شود.
۲ـ در سوء مزاج مادی یا خلطی تغییری در اخلاط بوجود می‌آید یعنی بلغمی ـ دموی صفراوی و سوء مزاج حاصله را باید متناسب با آن درمان کرد.
هر فصلی بیماریهای خاص خود را دارد مثلاً در تابستان صفرا در بدن برانگیخته می‌شود و صفرا در بدن غلبه پیدا می‌کند و گاه بشکل حمیات صفراوی = (تبهای صفراوی) ظاهر می‌شود.
تابستان به دو دسته تقسیم می‌شود.
۱ـ تابستان جنوبی و امراض صفراوی
۲ـ تابستان شمالی و امراض بلغمی
در تابستان جنوبی خشکی و گرمی غلبه دارد و در تابستان شمالی سردی و تری سیطره دارد. در تابستان نوبی امراض جدری (آبله) و حصبه بیشتر است و در تابستان شمالی امراض العصر و نزله‌ای (زکام) بیشتر است. زکام از نظر طبی سنتی دفع ترشحات از بینی است و گاه بیماری تلقی نمی‌شود و دفع مواد بد بدن است و باید با رژیم غذایی و بهداشت یعنی حفظ الصحه درمان شود و حدوداً سه روز به آن وقت می‌دهند و درمانش نمی‌کنند تا با حفظ الصحه درمان شود بیش از ۳ روز درمان می‌شود. نزله را ریزش مایع سینوس ها در بدن دانسته و ریزش آن در بدن سبب بیماری می‌شود و آنرا ام الامراض یعنی مادر مرضها گویند.
هر عضوی که ضعیف باشد و نزله در آن بریزد آن عضو بیمار می‌شود مثل پادرد و گاه سمت راست بدن گرفتار می‌شود. درد پای راست، کمردرد سمت راست، درد کتف و شانه راست که گاه با سینوزیت سمت راست همراه است، گاه بیماری ترشح نزله‌ای در زمستان با سرما بوجود می‌آید مثل آلرژی و التهاب در سر و داخل گوش داریم.
در تدبیر بیماریهای تابستانی باید مبدل یا معتدل صفرا داد یعنی داروئی که تبدیل صفرا می‌کند. مثل صفرابر و صفرا شکن: زرشک، آلو، شاه توت.
در تدبیر تابستانی
۱ـ وزرش (ریاضت) زیاد منع شده است.
۲ـ آرامش و سکون لازم است. هدو= آرامش دعه= سکون
۳ـ در آفتاب، زیاد راه نرود و برگزیدن ظل و سایه.
۴ـ غذا در تابستان کم مصرف شود.
۵ـ میوه زیاد بخورد.
فصل پاییز
امراض سوداوی و بیماریهای عصبی و روانی بیشتر است مثل وسواس، جنون، اگزما یا جرب خشک (یا بس)که به آن جرب متقشر= (پوست ورقه ورقه شده) گویند.
سرطانها جزء بیماریهای سوداوی محسوب می‌شوند و بیماری قوبا که یک بیماری پوستی است (همان پسوریازیس است) در سر و بدن ظاهر می‌شود.
غرق النساء= درد در پشت تا انتهای پا و ناشی از فشار روی عصب سیاتیک است.
در پاییز که بدنبال تابستان گرم باشد بیماری جدری (آبله) و دیدان (بیماری انگلی) و کم‌خونی ایجاد می‌شود. صفحه ۱۶۰ خلاصه الحکمه زیر سودا با خون تقابل دارد.
تدبیر بیماریهای پاییز
۱ـ اجتناب از مجففان= چیزهایی که بدن را خشک می‌کند. سودا سرد و خشک است.
نمک زیاد: تحریک زیاد می‌دهد که تحلیل برنده است.
استفراغ زیاد یا مسهل زیاد دادن که دفع آب کند و خشکی می‌دهد (مصرف آب سرد بد است).
خواب با شکم پر «امتلاء» ایجاد سودا می‌کند که در همه فصول بد است و در پاییز بدتر است.
بیماریهای زمستان
بیشتر بیماریهای بلغمی مثل زکام و نزله است. سعال (سرفه نزله‌ای) در زمستان شدت دارد. ذات‌الریه و ذات‌الجنب بیشتر دیده می‌شود. در زمستان صرع که گرفتگی ناقص مجاری مغزی و سکته که گرفتگی کامل مجاری مغزی است اتفاق می‌افتد.
سکته قلبی بعنوان موت فجاه= مرگ ناگهانی مطرح است.
در تدبیر زمستان: ورزش زیاد و غذای زیاد باید مصرف کرد.
فصل بهار
این فصل بعلت اعتدال، خودبه‌خود بیماری ندارد ولی در بهار اگر بعد از زمستان سرد باشد سیلان مواد خلطی را در بدن داریم لذا چون در زمستان قوا تقویت شده‌اند در بهار دفع اخلاط داریم که اگر کاملاً دفع شود مشکلی پیش نمی‌آید. ولی اگر قوا در بدن ناقص عمل کند ماده بیماری در اعضاء ضعیف تولید بیماری می‌کند. یعنی پوست ـ مغابن ـ گلو و حلق مثل زخم پوستی (خراجات) در سطح بدن که این یک واکنش بدن جهت دفع بیماری است. مثلاً فرد مشکل گوارشی مثل یبوست دارد. با دادن داروی دفع یبوست می‌بینیم زخم خوب می‌شود لذا در قدیم برای دفع بیماری اول به گوارش توجه می‌کردند.
گاهی بروز دمل برای دفع یک بیماری داخلی یا بیماری غدد داخلی می‌باشد.
مغابن= غدد لنفاوی زیربغل، کشاله ران و پشت گوش را گویند. گاه مواد دفعی بدن که نمی‌تواند دفع شود در این غده‌ها می‌ریزد که به آن لحوم غددی (غدد گوشتی) گویند مثل ورم لوزه که در فصل بهار بیشتر است. (غدد توتیه= غدد تیروئید).
تدبیر فصل بهار
۱ـ حجامت کردن برای دفع مواد ریزش شده در خون. حجامت در اول و آخر ماه در زمستان سرد و تابستان گرم نباید انجام شود. قی‌آورها و مسهلات نیز توصیه شده‌است. داروی مقیه= قی‌آور مثل آب عسل، آب ترب که سبب قی (استفراغ) و پاکسازی بدن و دستگاه گوارش می‌شود. بقراط هر ماه یا هر دو ماه یکبار قی کردن را یک درمان می‌داند. در ادامه تدبیر بهار :
۱ـ ورزش معتدل باید کرد.
۲ـ اجتناب از غذاهای گرم و تر زیرا خود فصل بهار گرم و تر است.
طبیعت بعضی مواد:
عسل = گرم و خشک زنجبیل = گرم و خشک ماست = سرد و تر
گوشت خروس = سرد گردو = گرم و خشک خاکشیر = گرم و تر و مزاج معتدل دارد.
مثلاً در تابستان که مزاج آن گرم و خشک است یک جوان (مزاج جوان هم خشک و گرم است) اگر خوراکی با مزاج گرم و خشک بخورد حالش بسیار بد می‌شود.
تذکار: مرکبات اصلی لیمو ترش، نارنج (ترنج) اترج= بالنگ است. (نارنج با کباب سازگار است). پرتقال ترکیب شده است و از مصر آمده مربوط به منطقه ما نمی‌باشد و مرکب یعنی ترکیب شده و میوه فصل سرد است.
تذکار: مشاغل نیز مزاج دارند مثلاً ماهیگیری یا قواصی که مزاج سرد و تر دارد مثل مزاج دریا.
منبع: انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
