شرح مواد مؤثرۀ گیاهان دارویی


 

پس از انجام یک سلسله تغییر و تحولات فنی که گیاه دارویی را به داروی گیاهی مبدل می سازد، این دارو محتوی ومواد مختلفی است که اثر آنها روی بدن انسان تأثیر می گذارد. رشته ای که به بررسی این مواد (ساختمان و وضعیت آنها در گیاه٬ تغییرات و سیستم تبدیل آنها که در طول زندگی گیاه٬ تهیۀ داروهای گیاهی و سپس در طول مدت انبار شدن آن ایجاد می شود) می پردازد٬ فیتو شیمی (شیمی گیاهی) نامیده می شود. “شیمی گیاهی” در ارتباط تنگاتنگ با “فارماکولوژی” (مطالعه تأثیرات مواد داروی بر بدن انسان٬ مکانیسم و سرعت تأثیر آن٬ جذب و دفع و موتد مصرف آنها٬ یعنی کاربردشان علیه بیماری) است. “فارماکولوژی” نیز به نوبه خود همکاری نزدیکی با پزشکی بالینی دارد.” مواد مؤثری گیاهان دارویی” دو نوع هستند:

اول مواد حاصل از سوخت و ساز اولیه (اصول ساکارید) یا مواد نیاز و حیاتی٬ که در همه گیاهان سبز با عمل فتوسنتز به وجود می آید. نوع دوم مواد حاصل از سوخت و ساز ثانویه که در اثر جذب ازت توسط گیاه تولید می شوند. این تولیدات ظاهراً اغلب برای گیاه بدون فایده هستند ولی بر عکس اثرات درمانی آنها قابل توجه است. منظور از این ترکیبات اسانسهای روغنی (یا اسانس طبیعی)٬ رزین ها و آلکالوییدهای مختلف نظیر تریاک است. عموماً این مواد در حالت طبیعی به طور خالص یافت نمی شود و به حالت ترکیب با عناصر دیگر همراهند که به صورت مکمل٬ اثرات آنها را تقویت می کنند. با این حال حتی اگر گیاه دارویی فقط یک مادۀ فعال داشته باشد باز اثر آن روی بدن انسان مفیدتر از همان ماده در حالت به دست آمده از “سنتز شیمیایی” است.

این خاصیت٬ ارجحیت گیاه درمانی با استفاده از دارو هایی را که ریشۀ گیاهی دارند به نبوت می رساند. در این جا مادۀ مؤثر تنها یک ترکیب شیمیایی نیست بلکه دارای تعادل فیزیولوژیک است که بدن آن را بهتر تحمل می کند و اثرات جانبی نیز بر جای نمی گذارد که دلیل خوبی است بر ارجح بودن طب طبیعی.

در این مورد می توان تریاک را که شیرۀ خشک شدۀ گرز (غوزه ی) خشخاش است نام برد که علاوه بر تعداد زیادی مواد مختلف. تعداد قابل توجهی از «آلکالوئید» را که از دیگر عناصر جدا کنیم اثری کاملاً متفاوت از مجموع تریاک دارد و آثار خاص مربوط به خود را بریدن انسان ظاهر می سازد. (اثرات فارماکولوژیک) گیاه دیژیتال (گل انگشتانه) نیز به همین صورت است.

در حال حاضر روش های مدرنی وجود دارند که امکان می دهند عناصر موجود در گیاهان کشف شوند. برخی مواد نیز از طریق (نرو فلور سنتی) که تحت تابش یک لامپ جیوه ای از خود منتشر می کنند مورد شناسایی قرار می گیرند.

و بالاخره از طریق تکنیک های کمی و کیفی شیمیایی وجود برخی عناصر در گیاه بررسی می شود.

از نظر علم شیمی نوع و جنس دارو به وسیلۀ مقدار مواد موجود در گروه های اصلی نظیر: آلکالوییدهای. گلولوئیدها. ساپونین ها. عوامل تلخ و تانن ها. مواد معطر. اسانس روغن و ترین ها. روغن های چرب و گلوکوکنین. موسیلاژهای گیاهی. هورمون ها و مواد ضد عفونی کنندۀ گیاهی که از مهم ترین مواد هستند بررسی می شود.

آلکالوئیدها

«آلکالوئیدها» ترکیبات پیچیدۀ اذت دار هستند و نوع بازی آنها معمولاً اثرات قوی فیزیولوژیک دارد. در طب غالباً از نوع خالص آن استفاده شده و ارزش واقعی آن فقط به دست پزشکی ماهر پدیدار می گردد. «آلکالوئیدها» را بر حسب ترکیبات شیمیایی و خصوصاً ساختمان مولکولی آن ها در چندین دسته و گروه تقسیم بندی می کنند. به گیاهانی بر خواهیم خورد که محتوی عناصر زیر هستند:

الف) فنیل آلانین: کاپسائیسین در فلفل کلشیسین در ارکیده

ب) آلکالوئیدها ایزوکینولئیک مرفین. اتیل مرفین. کدئین و پاپاورین که در تریاک موجود است و آلکالوئیدهای ایندولیک: ارگومترین. ارگوتامین. ارگونوکسین از زنگ غلات.

ج) آلکالوئیدهای کینولئیک: شاخۀ برگ درا سداب معمولی.

د) آلکالوئیدهای پیر یدیک و پیپر یدیک: ریسیسنین در کوچک  تری گوئلین در شنبلیله. کوئین سم خطرناک در شوکران کبیر.

ه) آلکالوئیدهای مشتق از تروپان: اسکوپولامین و آتروپین در بلادون.

و) آلکالوئیدهای استروئید: ریشۀ بنفشۀ معطر. تاج الملوک (آکونیتین به عنوان مثال)

گلوکوزیدها

گلوکوزیدها از سوخت و ساز ثانویۀ گیاهان به دست می آیند و از دو قسمت تشکیل شده اند. یک قسمت آن مانند گلوکز محتوی قند و در اکثر موارد غیر فعال است و تأثر مناسبی روی حلال بودن گلوکز ید و جذب آن و حتی انتقال آن از یک عضو به عضو دیگر دارد.

الف) تیوگلوکوزیدها: حاوی گوگرد که به طور آلی به آن متصل و مثلاً به وسیلۀ خانواده کلم مشخص می شوند. آنها به همراه یک آنزیم میروزیناز کهد اثرش تجزیه آنها به گلوکز و ایزوتیوسیانات های سینه و ول ها (خردل. دانه های خردل سفید یا سیاه دانۀ گیاه لادن) است.

ب) گلوکوزیدهای مشتق از اسید سیانیدریک که از ترکیبات سیانیدریک متصل به یک قند تشکیل می شود. با تأثیر آنزیم. آنها تجزیه (اغلب در آب دهان انسان) و به اسید سیانیدریک ازاد که یک نوه سم است تبدیل می شود. (بادام های تلخ. گل آقطی سیاه و آلو و برگ های گیلاس)

ج) گلوکوزیدهای: آنتراکوزید نیک: در اکثر موارد پیگمان های شفاهی هستند که به آسانی مورد اشتباه قرار می گیرند. آنها شش تا هشت ساعت پس از جذب اثر ملین دارند (ساقه زیرزمینی ریوند)

د) کارد بوگلوکوزیدها: گلوکوزیدها دیزیتال که مواد بسیار مهمی هستند و به مقدار کمی فعالیت قلب را تنظیم می کنند. بر حسب ساختمان شیمیایی آنها را به کارد تولیدها: گل انگشتانه. موگه و آدونیس و بوفادینول ها (ریشۀ هلبور) تقسیم می کنند.

ه) گلوکوزید ها فنلیک که متعلق به گروه عناصری هستند که اثرات و در بیش تر موارد خاصی نیز دارند.

ساپونین ها

ساپونین ها در بسیاری از گیاهان دارویی وجود دارند و از نظر علم شیمی به وسیلۀ ریشۀ گلوکوزید یک (گلوکز. گالاکتوز) که متصل به ریشۀ اگلیکون است مشخص می شوند. خاصیت اصلی فیزیکی آنها کاهش شدید فشار سطحی آب است.

ساپونین ها مخاط را تحریک می کنند و سبب شل شدن مخاط روده می شوند و همراه با مصرف گیاهی نظیر بنگ سفید. ریشۀ شیرین بیان و چوبک باعث افزایش ترشحات شش هایا به عبارتی خلط آور (اکسپکتورانت) می شوند از آن ها به عنوان مسهل و ضد عفونی کننده مجاری ادرار (برگ درخت زبان گنجشک. ریشۀ آنونین خاردار) نیز استفاده می شود. ریشۀ معروف جینسینگ که در چین. کره. مناطق خاور دور و روسیه یافت می شود نیز سرشار از ساپونین است.

مواد تلخ

این مواد تلخ مزه اند و ضمن تحریک اشتها شیرۀ معده را نیز زیاد می کنند فارماکولوژی این مواد را مواد تلخ موجود در گیاهان ترپنیک می نامند که باعث آزاد شدن آزولن و همچنین گلوکوزیدهایی که با ساختمان های مختلف. بیو شیمیایی می شوند.

تانن ها

این مواد که دارای ترکیبات شیمیایی مختلفی هستند. خاصیتی مشترک دارند و آن این است که توانایی انعقاد آلیومین ها فلزات سنگین و آلکالوئیدها را دارند. آنها در آب محلول هستند و استفاده طبی از آنها اساساً به سبب خاصیت قابض بود نشان است. جوشانده و سایر حالات داروهایی که سرشار از تانن هستند. در اکثر موارد به صورت مصارف خارجی علیه تورم حفرۀ دهانی .. زکام. برونشیت و خونریزی موضعی روی سوختگی و ورم حاصل از سرما زدگی. زخم. تورم پوستی بواسیر و تعرق بیش از حد به کار برده می شوند. اسید تاتیک که از پینه های درخت بلوط (مازو) به دست می آید اغلب در داروسازی مورد استفاده بوده است.

 

منبع:  انجمن تحقیقات طب سنتی ایران

 


ارسال یک پاسخ

لطفا دیدگاه خود را وارد کنید!
لطفا نام خود را در اینجا وارد کنید

18 + نوزده =