پسته در طب سنتی ایران
دکتر سید شاهین سلطانی
پزشک و عضوانجمن تحقیقات طب سنتی ایران
پسته
به زبان سریانی بستی، به عربی فستق، به یونانی بسطاقیا نامیده می شود. نام رایج گیاه piostachio و نام علمی آن pistacia vera می باشد.
طول درخت پسته در مناطق حاره تا ارتفاع ده متر هم می رسد، ولی در مناطق معتدله ارتفاع آن کمتر است و به صورت درختچه در می آید. در متون طب سنتی ذکر شده که دو نوع جبلی (وحشی و خودرو) و بستانی دارد. که نوع دوم از پسته جبلی درشت تر است. افغانستان، سوریه، نواحی مدیترانه، کالیفرنیای آمریکا و ایران (رفسنجان، دامغان، خراسان و قزوین) از نواحی پرورش درخت پسته است. میوه درخت پسته در یک سال دارای مغز می باشد و در یک سال مغز ندارد که به آن بزغنج می گویند.
پسته غیر مقشر، یعنی پسته به همراه پوست، تا مدت ها سالم می ماند، اما نوع مقشر، یعنی پسته ای که پوستش کنده شده باشد، اگر چند روز بماند تازگی و طراوتش را تا حدی از دست می دهد و بهترین پسته، پسته تازه است که به تازگی پوستش را کنده باشند و تازه مقشر شده باشد.
مغز پسته دارای طعم مطبوع و ملایم است و پوشیده از یک قشر خیلی نازک و جدا نشدنی و به رنگ قرمز است که اصطلاحا جفت نامیده می شود. میوه پسته سفت و تا حدی خشک است .
از ترکیبات شیمیایی پسته می توان به آمیدون، ساکاروز، انواع ویتامین ها از قبیل ویتامینA، B1، B6، و E اشاره کرد. همچنین موادی از قبیل منیزیم ، پتاسیم ، سلنیم ، روی و مس ، فولات و آهن و اسید آمینه ضروری آرژینین نیز در پسته یافت می شود.
چربیهای موجود در پسته از نوع غیر اشباع (Unsaturated) و فیتوسترولها نیز می باشند. به علاوه پسته دارای ترکیباتی است که جزء گروه فیتوکمیکال ها (Phytochemical) می باشند که اینها ترکیباتی هستند که به طور طبیعی توسط گیاهان تولید می شوند تا گیاهان را در برابر آسیب قارچها، ویروسها و باکتریها در امان نگه دارند. این گروه از مواد شیمیایی از ابتلا به بیماریهای قلب و عروق پیشگیری نیز می کنند. موادی مثل سیانیدین، پروآنتوسیانیدین، بتاسیتوسترول، گاماتوکوفرول، لوتئین و کوئرستین جرء گروه فیتوکمیکال ها هستند.
قسمت خوراکی میوه، مغز پسته می باشد که به علت معطر بودن مصرف Culinary (سر سفره) دارد و به عنوان چاشنی در غذاها و جزئی از تنقلات و آجیل مصرف می شود و کاربردهای درمانی کثیری نیز برای آن ذکر شده است. در طب سنتی و گیاه درمانی برای پوست پسته مصرف درمانی قائل شده اند.
مزاج پسته متون طب سنتی ایران مزاج مغز پسته را گرمتر از گردو می دانند و در مجموع مزاج دوم گرم و خشک برای پسته قائل شده اند، ولی برخی از این متون تا سوم گرم و سوم خشک نیز برای پسته در نظر می گیرند. لکن چون میوه این گیاه دارای رطوبتی اضافه می باشد که در تمام ماده و جرم پسته به طور یک نواخت و مساوی گسترده نشده است و از آن به رطوبت فضلیه تعبیر می شود، بعضی از حکما آن را تر نیز محسوب می کنند.
به نظر می رسد که هر چه از درون میوه پسته به سمت بیرون آن پیش می رویم از نظر مزاج از میزان کیفیت حرارت در قسمتهای مختلف پسته کاسته می شود که از این خاصیت تغییر مزاج در پسته در درمان انواع بیماریهای اعضای مختلف بدن انسان می توان یاری جست؛ به عنوان مثال دیده شده که جفت پسته یعنی پوست بالای لب یا مغز پسته که بلافاصله روی مغز پسته قرار دارد و در واقع همان پوسته نازک (رقیق) ملاصق (چسبیده) به مغز پسته است، معتدل در حرارت و خشکی هست. مزاج خارجی ترین پوست که سبز رنگ است، و روی پوست سفت و صلب و چوبی سفید رنگ پسته قرار دارد، سرد و خشک می باشد.
بَدَل پسته مغز بادام، و مصلح پسته آشامیدن سرکه و خوردن انار ترش و زردآلوی خشک ترش و میوه های بارده و کلا خوردن ترشی است.
پسته مُصَدِّع(ایجادکننده سردرد) محرورین است و افراد گرم مزاج را اذیت می کند، و مصرف زیاد پسته نیز ایجاد شَری می کند که نوعی بثور ریز در سطح پوست بدن دارای خارش فراوان می باشد.
خواص پسته از نقطه نظر گیاه درمانی (Herbal Medicine): به علت وجود فیتوسترولها سطح کلسترول به ویژه LDL را پائین می آورد. نقش پیشگیری کننده و همچنین درمان کمکی در بیماریهای عروقی در کنار داروهای شیمیایی برای پسته می توان قائل شد. آرژینین موجود در پسته قابلیت انعطاف پذیری شریانها را می افزاید و باعث افزایش و تقویت جریان خون می شود، زیرا روی مکانیسمهای با واسطه نیتریک اکساید تاثیر میگذارد و نهایتا باعث شل شدن عضلات صاف جدار شرائین و گشادتر شدن آنها می شود. مشاهده شده که ترکیبات فیتوکمیکال موجود در مغز پسته در افراد با مصرف منظم روزانه پسته باعث محافظت و مصونیت فرد در برابر بیماریهای قلبی عروقی و تا حدی کانسرها می شود(موضوعی که در طب سنتی از پسته به عنوان مقوی دل یاد می کنند).
خواص پسته از نگاه طب سنتی
از دیدگاه طب سنتی می توان خواص پسته را از دو جنبه بررسی کرد:
اول طعم پسته، که به علت مرارت و تا حدی عفوصت (کمی تلخی و تقریبا گسی) و داشتن خواص قبض و تخشین افعال و عملکرد پسته در بدن انسان توجیه می شود.
دوم بررسی خواص پسته بر اساس استعمال قسمتهای مختلف این گیاه، مثلا اینکه خوردن مغز پسته (مزاج گرم و خشک) با خوردن پوست نازک قرمز رویش (که ازنظر حرارت و خشکی معتدل است و شاید این اعتدال تا حدی شدت حرارت و یبوست مغز آن را تعدیل کند) باعث فربهی و چاق شدن بدن می شود. بنابراین از مغز پسته با پوست چسبیده به آن به مُسَمِّن(چاق کننده) بدن و رافع لاغری تعبیر می شود. مضاف بر آنکه مصرف این قسمت از پسته باعث تقویت معده میشود و این تقویت به علت همان فعل قبض پسته است، زیرا پسته را تا حدی جزء گیاهان قابض (Astringent) به حساب می آوریم.
مصرف پوست سرد و خشک پسته به عنوان خارجی ترین لایه میوه این گیاه به صورت مضغ (مزمزه و مکیدن این پوسته در دهان) باعث تقویت مخاط لثه می شود، پس مقوی دندان و بافتهای دهانی محسوب می گردد.
نشستن (sitzbath) در آبی که پوست چوبی و صلب و سفید پسته در آن طبخ مفرط باشد، باعث نفوذ عصاره شیمیایی موجود در این قسمت از گیاه در نواحی آنال و ژنیتال (تناسلی) میشود و دیده شده که در درمان خروج مقعد(anal prolaps) مفید است.
نُطول به طَبیخ پوست و برگ درخت پسته(یعنی ریختن آب حاصل از جوشاندن پوست تند درخت پسته و جوشانده برگ پسته بر روی بدن) در درمان درد مقعد و رحم موثر است. همچنین برای رفع جَرب و حِکّه (خارش)، حبس نزلات(بند آمدن آبریزش) و رفع قمل (شپش) موثر است.
مصرف پسته به طور کلی باعث تقویت ذهن و حفظ دماغ و رفع خفقان (طپش قلب) و حتی (استفراغ) و غثیان (تهوع) و مَغص (پیچش شکم و درد شکم به همراه قراقر شکم) می باشد. توجیه بعضی از این خواص پسته در رابطه با دستگاه گوارش با توجه به قابض بودن این گیاه امکان پذیر است، چرا که حرکاتی که از معده به سمت قسمتهای فوقانی تر دستگاه گوارش ایجاد میشود و باعث تهوع و استفراغ و احتمالا رفلاکس می گردد و یا از معده به سمت پایین یعنی روده ها که باعث پیچش شکم (مغص) و حتی اسهال می شود توسط خاصیت قبض پسته کنترل می شود.
پسته همچنین در درمان برودت کبد و تفتیح سده کبد و منافذ غذا و کیسه صفرا مفید است، و منقی کبد (پاک کننده کبد از اخلاط و فضول زائد و غیرطبیعی) می باشد و مُزیل وجع رطوبی کبد هم می باشد؛ یعنی درد کبدی ناشی از سوء مزاج مرطوب این عضو را زائل می کند و از بین می برد. پسته مُفَتِّح سدد کبدی (بازکننده انسداد کبدی) است به عبارتی تَفتیح بندآمدگیهای کبدی می کند و در درمان برخی انواع یرقان نیز مفید می باشد.
سُعوط پسته همراه با مشک جهت درمان لقوه و تقویت حافظه و تنقیه دماغ مفید است و همراه با عنبر برای اِزاله(از بین بردن) وسواس و مواد سوداوی مؤثر است.
پسته به علت گرم و خشک بودن، در بهبود سرفه های رطوبی بلغمی موثر بوده و به طور کلی در درمان گروهی از سرفه های مزمن مفید است.
مَضغ پوست سبز بیرونی پسته (خارجی ترین پوسته پسته) رافع تشنگی و بوی بد دهان و قلاع (زخمهای دهانی) می باشد و مقوی دندان و مخاط لثه است. به علاوه مَضغ این قسمت در دهان رافع فَواق (سکسکه) و قِی و اسهال است.
به علت تقویت معده و فم معده و به علت قابض بودنش مانع برگشتن غذا از معده به مری می شود. پسته مانند سایر مقویهای (تونیکهای tonic های) گوارشی دارای مواد تلخ (bitter) میباشد که توجیه کننده افعال ناشی از مرارت و تلخی این گیاه می باشد.
پسته قلیل الغذا است و خوردن آن مولد خون صالح است و همانطور که ذکر شد چاق کننده افراد لاغر است. پسته حکم تریاق و فادزهر برای گزش (سم) حشرات موذی دارد و به طور ذوالخاصیه این کار را انجام میدهد.
تاثیر پسته روی دستگاه تناسلی به این صورت است که، به علت داشتن رطوبت فضلیه مثل سایر گیاهان (دارویی) دارای این رطوبت (از قبیل شقاقل، بهمنین و بوزیدان) واجد خاصیت مُبهی (Aphrodisiac) یا افزایش دهنده نیروی جنسی و زیادکننده منی می باشد.
منابع :
۱- ابو علی سینا، قانون، جلد ۲
۲- عقیلی خراسانی، مخزن الادویه
۳- تحفه حکیم مومن
۴- علی بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی
۵- سید اسماعیل جرجانی، الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، جلد ۲
۶- علی زرگری، گیاهان دارویی، جلد ۱
منبع: انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
