گزیده زندگی و آثار شیخ الرئیس ابوعلی سینا
ابوعلی سینا
نام، نسب، مولد و سال ولادت
شرف الملک حجه الحق شیخ الرئیس ابوعلی حسین بن عبدالله بن حسن بن علی ابن سینا الحکیم الوزیر الدستور معروف به ابن سینا یا ابوعلی سینا بزرگترین دانشمند ایران و مقدم حکماء و اطباء در ادوار اسلامی و از متفکران و دانشمندان عالی قدر دنیا است، که سهمی به سزا در ترقی و تکامل علوم در جهان داشته است.
به گفته بیهقی،تولد او در ماه صفر سال ۳۷۰ هجری اتفاق افتاد. اما پاره ای از مورخان سال ولادت شیخ را ۳۷۳ هجری (۴-۹۸۳ میلادی) دانسته اند.
تحصیل علوم و استادان شیخ
پس از آنکه برادر کوچک شیخ به دنیا آمد، خانواده اش به بخارا سفر کرد. حسین در آنجا آموختن قرآن و ادب را فرا گرفت که در ده سالگی باعث تعجب و تحیر همگان گردید.
شیخ حساب و هندسه و جبر و مقابله را نزد سبزی فروش، علم ریاضی را نزد محمود مساح و علم فقه را نزد اسمعیل زاهد آموخت، این سه تن معلمان و استادان اولیه شیخ بودند.
در این هنگام ناتلی حکیم و فیلسوف، شاگرد ابوالفرج بن الطبیب به بخارا رفت. پدر ابن سینا او را در منزل خود پذیرفت. حسین فلسفه را از کتاب ایسا غوجی فرفرریوس نزد ناتلی شروع کرد و در تحقیق حد جنس، مسائل جدیدی آورد که باعث شگفتی ناتلی گردید. آنگاه ناتلی پدر شیخ را از گماردن او به شغلی غیر از علم برحذر داشت. حسین پس از آنکه در ظواهر علم منطق مطالبی از استاد آموخت، شخصاً به تحقیق و تشریح آن پرداخت، تا آنکه در علم منطق قوی و استوار گردید. سپس نزد ناتلی ۵ یا ۶ شکل از کتاب اقلیدس و از مجسطی تا اشکال هندسی را آموخت و بعدها به فرمان ناتلی به مطالعه بقیه این کتب پرداخت و چنان شد که در بسیاری از اشکال که ناتلی آنها را نمی دانست، حسین به حل آنها حتی به تفهیم بر ناتلی توفیق حاصل کرد.
پس از آنکه ناتلی از تعلیم حسین فراغت یافت راه گرگانج را گرفت و حسین شخصاً به تحصیل علم و دانش و به مطالعه علوم مختلفه مانند طبیعی و الهی پرداخت. طبیعیات و ماوراءالطبیعه را پیش خود آموخت و در این علوم از استادش پیش افتاد. آنگاه به علم طب رغبت کرد و نزد ابومنصور حسن بن نوح قمری این علم را آموخت و در آن به مشکلاتی برخورد نمی کرد.
حسین در ضمن آنکه به آموختن طب و تعلیم دیگران در این علم می پرداخت به درمان بیماران و به کشف بسیاری از درمان ها و علاج ها به طریق تجربه مشغول بود و در عین حال از آموختن فقه و مناظره در آن و تلمذ در خدمت اسمعیل زاهد کوتاهی نمی کرد.
شیخ در شانزده سالگی تصمیم گرفت علومی را که خوانده و فراگرفته منظم و مرتب کند، لذا قریب یک سال و نیم به هنگامی که همسالانش ایام را به بازی های بچه گانه می گذراندند، وی به مطالعه کتب و یادداشت هایش می پرداخت و اغلب شبها را نمی خوابید.
چون به سن ۵/۱۷ رسید، در علوم فقه و ریاضی و ادب و منطق مسلط گردید.
دوران پس از تحصیل
در این هنگام نوح بن منصور سامانی (۳۶۶-۳۸۷ هجری) بیمار گردید، که پزشکان از درمان پادشاه عاجز گشتند. آنان بوعلی را برای درمان امیر معرفی نمودند. بوعلی پس از معالجه امیر نزد وی مقام و منزلتی ارجمند یافت و از وی اجازه ورود به کتابخانه عظیم سامانیان را خواست، امیر اجازه داد.
بوعلی درباره این کتابخانه شرحی نگاشته که در آن اطاق های بسیار و در هر اطاق صندوق های کتاب روی هم انباشته شده بود. و درباره هر علمی کتاب وجود داشت.
شیخ شروع به خواند علوم اوائل، علوم یونانی و … و استفاده کامل از این کتاب ها کرد. اتفاقاً کتابخانه تماما سوخت و دشمنان بوعلی این آتش سوزی را به بوعلی نسبت دادند که خواسته همه علوم و اطلاعات را کسب کند و به خود نسبت دهد و انتساب آن علوم را به صاحبانش از بین ببرد.
پس از این اتفاق بوعلی به تألیف و تصنیف کتب پرداخت.
وی در ۲۲ سالگی پدر را از دست داد و چون کار ساسانیان رونقی نداشت، اجباراً بخارا را ترک گفت و به گرگانج در خوارزم شتافت.
وی در خوارزم با دانشمندانی چون ابوریحان بیرونی و ابومسهل مسیحی و ابونصر عراقی معاشرت و آمد و رفت داشت.
آنچه که از رساله سرگذشت و سایر تواریخ مستفاد می گردد آنکه، بوعلی پس از خروج از گرگانج تا گرگان مسیری به این ترتیب داشته است: گرگانج، نسا، ابیورد، طوس، شقان، سمنقان، جاجرم، گرگان و بعدا ری و همدان و اصفهان.
تاریخ وفات شیخ
آنچه که شاگرد شیخ، ابوعبید در این باره در رساله سرگذشت تحریر کرده به این شکل است: “در سالهای آخر عمر نیروی شیخ به ضعف گرائید و نتیجتاً بر اثر قولنج فوت کرد.
تاریخ وفات او طبق نوشته ابوعبید و بیهقی به سال ۴۲۸ (جمعه اول رمضان مطابق با ۱۸ ژوئن ۱۰۳۷ میلادی) است. مدت عمر شیخ بوعلی سینا ۵۷ سال و محل خاک سپاری وی همدان است.
معاصران ابن سینا
ابن سینا با بسیاری از علما و معاریف و داشمندان معاصر خود ارتباط و مراوده و مکاتبه و ملاقات داشته است. اینان امراء و سلاطین و وزرا و سیاستمداران و یا دانشمندان بوده اند.
دانشمندان و علمائی که شیخ با آنان مکاتبه و معارضه داشته عبارتند از:
۱- ابوعبدالله ابراهیم بن حسین الناتلی شاگرد ابوالفرج بن الطیب که استاد شیخ بود.
۲- ابوسهل عیسی بن یحیی المسیحی الجرجانی از استادان طب.
۳- ابوسعید فضل الله بن ابی الخیر صوفی
۴- ابوبکراحمدبن محمدبن البرقی الخوارزمی که بوعلی رساله اضحویه را به نام او نوشته است
۵- ابومنصور حسن بن نوح القمری البخارائی طبیب که شیخ طب را چندی در خدمت وی آموخته است.
۶- ابوالفرج عبدالله بن الطبیب الجاثلیق از فلاسفه و حکماء معروف عراق
۷- ابوالقاسم الکرمانی که با شیخ مناظراتی داشت.
۸- ابوالخیر حسن بن سوار معروف به ابن الخمار
۹- ابونصر منصوربن علی بن عراق از ریاضیون قرن چهارم
۱۰- ابوعلی خازن احمد بن محمد بن یعقوب معروف به ابن مسکویه
۱۱-ابوالریحان محمد بن احمد البیرونی الخوارزمی
باید دانست که در فاصله سالهای ۳۹۰ هجری (۲۰ سالگی شیخ) تا سال ۴۴۸ هجری (بیست سال پس از مرگ شیخ) عده ای از دانشمندان فنون مختلفه در ایران در حقیقت با شیخ معاصر بوده اند که در علوم مختلف از قبیل فقه، اصول حکمت و فلسفه، حدیث، تاریخ، ریاضی، تفسیر، شعر، ادب و امثال آنها دستی به سزا داشته اند.
شاگردان ابن سینا
عده ای از دانشمندان نیمه قرن پنجم هجری قمری از شاگردان ابن سینا بوده و از وی استفادات بسیار کرده اند. اینان یا مستقیما شاگرد شیخ بوده و یا آنکه با وی رابطه علمی داشته و رابطه شان به صورت طرح پرسش هایی بوده که شیخ برای آنها جواب می نوشته و یا آنکه رساله ای میفرستاده.
معروف ترین شاگردان وی عبارتند از:
۱- ابوعبیدعبدالواحد بن محمد فقیه جوزجانی از شاگردان و مصاحب شیخ که مدت ۲۵ سال همراه وی بوده است. جوزجانی در بسیاری از مؤلفات به شیخ کمک کرده و در زمان هایی که شیخ کفایت امور دیوانی می کرد و گرفتاری مشاغل دولتی را داشت منتهای همکاری را با شیخ می کرده است. ابوعبید در جمع آوری کتاب “شفا” و قسمت ریاضی کتاب “نجات” و پس از مرگ ابن سینا قسمتی از “دانشنامه علائی” را با قسمت هایی دیگر به پایان رسانیده است. شیخ را به وی علاقه زیادی بود و رسالاتی به نام وی تالیف کرده است.
۲- ابومنصور حین بن محمد بن عمر زیله اصفهانی یا حسین بن طاهربن زیله (متوفی به سال ۴۴۰ هجری) گویند که وی کیش زرتشتی داشته است.
۳- ابوالحسن کیارئیس بهمنیار بن مرزبان مجوسی آذربایجانی که از حکمای بزرگ نیمه اول قرن ۵ بوده و شخصاً رسالاتی در علم “مابعدالطبیعه” و “موسیقی” و امثال آنها نوشته است.
۴- ابومحمد شیرازی
۵- ابوعبدالله فقیه محمدبن عبدالله بن محمد المعصومی از جمیع شاگران شیخ فاضل تر بوده و ابن سینا کتاب “عشق” را برای او تألیف کرده است.
۶- ابوالقاسم عبدالرحمن بن علی بن احمد بن ابی صادق طبیب نیشابوری ملقب به “بقراط ثانی”.
۷- بقولی شرف الزمان سید امام ابوعبدالله محمد بن علی بن یوسف ایلاقی طبیب مشهور که کتاب قانون شیخ را به نام “الفصول الایلاقیه” مختصر کرده و “کتاب الاسباب و العلامات” را در طب تألیف کرده است.
آثار و مؤلفات ابن سینا
آثار و مؤلفات شیخ به مانند آثار و مؤلفات رازی از دویست متجاوز است. تمام این آثار از بوعلی نیست بلکه تعداد زیادی از آنها منسوب به وی می باشد.
تعداد آثار پارسی ابن سینا آنچه که از شیخ و منسوب به وی است ۲۳ (یا بیشتر) و آنچه که به زبان عربی است قریب ۲۱۵ می باشد.
تعداد مؤلفات و آثار عربی شیخ که چاپ شده بالغ بر چهل و تعداد آثار شیخ که به زبان پارسی چاپ شده است قریب پانزده می باشد.
آثار و مؤلفات ابن سینا عبارتند از:
۱- الادویه القلبیه: این کتاب درباره داروهای قلبی نوشته شده است.
۲- االارجوزه فی الطب (فی حفظ الصحه): در باب بهداشت است.
۳- الارجوزه فی الطب (فی الفصول الاربعه)
۴- الارجوزه فی الطب: در مورد علم طب است.
۵- الارجوزه فی الطب: این ارجوزه به نام های “الفیه الطبیه” یا “ارجوزه السینائیه” مشهور و به عربی است. بیشتر به نظر می آید منسوب به شیخ باشد.
۶- الارجوزه فی التشریح
۷- الارجوزه فی المجربات
۸- الارجوزه فی وصایا یا ابقراط: در مورد وصایای بقراط است.
۹- ارجوزه فی الوصایا (نصایح طبی منظوم): در پند و اندرز طبی است.
۱۰-الاغذیه و الادویه: در باب غذاها و داروهاست.
۱۱- الاقرابادین: این رساله به زبان تازی است.
۱۲-الباه: در مورد نیروی باه و ضعف و شدت آن در سنین مختلف آدمی و داروهای مبهی و خلاصه در مقوله باه می باشد.
۱۳-البول
۱۴-تخلیط الاغذیه
۱۵-تدبیر سیلان المنی: رساله ای است مختصر به عربی که در باب تدبیر در مورد سیلان منی است و انتساب آن به شیخ است.
۱۶-تدبیرالمسافرین: این رساله به عربی و در باب تدبیر و دقت و عمل طبی و بهداشتی مسافران می باشد.
۱۷-تشریح الوجود: در مورد تشریح الاعضاء و حقایق انسانیه است و به پارسی نگارش شده است.
۱۸-جودیه:این رساله به زبان پارسی است و منسوب به ابن سینا است.
۱۹- الحزن و اسبابه
۲۰-حفظ الصحه: در باب بهداشت به زبان عربی نوشته شده است.در سیزده فصل مشتمل بر ذکر کیفیات و اعتدال و بدن های مختلفه و احتیاج آنها به بهداشت، تدابیر روزانه، مسواک، ورزش، حمام، منافع و مضار شراب، دستور خواب، فصد، حجامت، مسهل، استفراغ و امثال آن است. این اثر، از آثار مسلم شیخ است.
۲۱-حواشی قانون
۲۲-خصب البدن: در باب تر و تازگی بدن است.
۲۳-فی الخمر: به زبان عربی و در مورد شراب است.
۲۴- خواص الشراب: این رساله منسوب به ابن سینا است.
۲۵-دستور طبی: به زبان عربی و مشتمل بر ۵ فصل است و موضوع آن دستورهای طبی است.
۲۶-دفع المضارالکلیه عن الابدان الانسانیه به تدارک انواع خطاءالتدبیر
۲۷-دفع الغم من الموت
۲۸-دفع الغم و الهم: درباره رفع غم و هم می باشد
۲۹-دفع الهم عند وقوع الموت: این رساله جزو رسالات مشکوکی است که به شیخ نسبت داده اند.
۳۰-الرد علی کتاب ابی الفرج ابن الطیب
۳۱-الرد علی مقاله الشیخ ابی الفرج ابن ابی سعید الیمامی
۳۲-رساله قلبیه
۳۳-السکنجبین
۳۴-السموم و الاقرابادین
۳۵- سیاسه البدن و فضائل الشراب و منافعه و مضاره
۳۶- شطرالغب: رساله ای است به عربی در درمان تب های مرکب که منسوب به ابن سینا است.
۳۷-شفاءالاقسام: در درمان بیماریها است و منسوب به ابن سینا است.
۳۸- العشق
۳۹-الفرق بین الحراره الغریزیه و الغربیه: در باب فرق بین حرارت غریزی و غریبه تالیف گردیده است.
۴۰-الفصد: درباره خون گرفتن است.
۴۱- فصول طبیه (فصول فی الطب): در فصول طبی چندی و به زبان عربی نوشته شده که شیخ آن را در باب قلب و عروق زننده و روح و چند موضوع دیگر به زبان تازی تالیف کرده و خلاصه آن که در این رساله از فصول طبی و فن طب و موضوع روح بحث شده است.
۴۲- فواید الزنجبیل
۴۳- فی تبیین ماهیه الحزن
۴۴- فی تعرض رساله الطبیب
۴۵-القانون: این کتاب مهمترین و مفصل ترین و مشهورترین آثار طبی شیخ و از امهات کتابهای طبی مشرق و مغرب است. این کتاب از روز تالیف تا قریب هفت قرن (اواسط قرن ۱۷) در اروپا و تا کنون در مشرق زمین مورد نظر طالبان طب و از کتب درسی اغلب دارالعلم ها بوده است.
۴۶-القصیده العینه
۴۷-قوانین و معالجات طبیه
۴۸-القوی الطبیعیه
۴۹-القولنج: این رساله در باب قولنج است.
۵۰-القوی الاربعه
۵۱-القوی الانسانیه و ادراکاتها
۵۲- القوی الجسمانیه
۵۳- ماهیه المحزن و الکدر
۵۴- مایدفع ضرر الاغذیه:احتمال می رود این کتاب همان کتاب “دفع المضار الکلیه عن الابدان الانسانیه به تدارک انواع خطاءالتدبیر” باشد.
۵۵- مسائل حنین
۵۶- مسائل عده طبیه: این رساله از آثار مشکوک شیخ است.
۵۷-المسائل المعدوده فی الطب.
۵۸-منافع الاعضاء
۵۹-مقادیرالشربات فی الادویه المفرده: در باب مقادیر و میزان خوراک ادویه مفرده است.
۶۰-الموت و الحیاه
۶۱- النبض (مقاله فی …،علم النبض، رگ شناسی، نبضیه، دانش رگ): این رساله به زبان پارسی است و چنانکه از اسم آن مستفاد می گردد درباره نبض و شناسایی رگ است.
۶۲-الهندبا: به زبان عربی است و در باب کاسنی و موارد استعمال آن و از آثار مسلم شیخ می باشد.
منابع :تاریخ پزشکی ایران به قلم مرحوم دکتر محمود نجم آبادی
منبع: انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
