گیاهان دارویی تیره گل گاوزبان

گیاهان دارویی تیره گل گاوزبان

(Boraginaceae)

خصوصیات گیاهشناسی تیره گیاهی گل گاوزبان
گیاهانی بوته¬ای به ندرت چندساله، غالبا دارای کرک¬های گوناگون. برگ ها متناوب بدون گوشوارک ساده اغلب دارای کرک مشخص زبر، گل آذین گرزن ساده یا مرکب، کاسه گل پیوسته، ۵ پاره ، گل پایا (به صورت خشکیده) پرچم ۵ تایی،تخمدان فوقانی، ۴ برچه ای، میوه معمولا فندقه یا شفت.
 
گیاهان دارویی تیره گاوزبان در ایران
گیاهان این تیره در ایران گسترش زیادی دارند و از مناطق پست سواحل جنوبی تا ارتفاعات بالای البرز و آذربایجان گسترده اند. بعضی از این تیره جنبه دارویی دارند، مثل گیاه درختچۀ سپستان (Cordya myxa) که خاص مناطق جنوب ایران است. از گیاهان دارویی این تیره در ایران گل گاوزبان (Echium amoenum) است. در استان فارس در منطقه میمند از جنس Caccinia macranthera عرق گاو زبان تهیه می شود، ولی انچه در کشورهای اروپایی بعنوان گاوزبان مصرف داردBorago officinalis است.
مهمترین گیاهان دارویی تیره گاوزبان
•    Common Bugloss Anchusa officinalis)
•    Hounds Tongue Cynoglossum officinalis)
•    Borago Borago officinalis)گاو زبان اروپایی
•    Bogloss Echium vulgar)گاوزبان ایرانی
•    Comfrey Symphytum offisinale) گیاهی ارتفاع دوست
•    Cordia myxa سپستان

(Common BuglossAnchusa officinalis)
گیاهی دو یا چند ساله، با ارتفاع Cm80-30، گل۸-۱۲میلیمتر، مکان رویش کنار جاده ها ومزارع،زمان برداشت ژوئن و اوت، بیشتر جنوب اروپا و دارای سابقه کشت۷۰۰۰ساله در یونان می باشد. بعنوان ارام بخش ضد درد، ملین استفاده می¬شود.

(Hounds TongueCynoglossum officinalis)
به نام های زبان سگ، گل کولی، موش صحرایی در اروپا معروف است.گیاهی۲ساله، با ریشه عمودی، قهوه¬ای مایل به قرمز، ارتفاع۳۰-۷۰Cm ساقه نرم وگل ۶ میلیمتر با زاویه کم روی ساقه ، محل رویش خرابه¬ها وکنار جاده¬ها. زمان گلدهی ژوئن و جولای. خواص :بوی شبیه لانه موش دارد در کشتی ها برای مبارزه با موش استفاده می شده است.در۷۰۰۰سال پیش برای خواب آوری وآرام بخشی استفاده می شده. در بیماری های جنسی موثر است و حاوی الکالوئیدachenes که سمی است می باشد.

گاوزبان ایرانی Bogloss(Echium amoenom)
گیاهی دوساله، با ریشه ای قهوه ای مایل به بنفش، ارتفاع ۳۰-۹۰Cm، پوشیده از کرک خشن، دارای گل های متقارن، ۱۰-۱۸میلیمتر، دارای۴-۵پرچم. محل رویش کنار جاده ها، مراتع روستا ها وکنار رودخانه ها، به صورت زراعی و زینتی کشت می شود. زمان گل دهی مردادماه است.

Borago(Borago officinalis)گاو زبان اروپایی
گیاهی چند ساله، با ارتفاع۱۵-۶۰Cm، با ساقه ای منشعب و کرک دار، گل منظم ۱۵-۲۰میلیمتر، برگ متناوب، تخم مرغی، کاملا گوشتی و کرک دار، میوه ۴ برچه ای و چروکیده. زیستگاه: محوطه باغ ها و مزارع، زمین های بایر و بصورت زراعی وزینتی کشت می شود. زمان گلدهی ژوئن و اوت. بومی مدیترانه غربی ود ر فلاند بطور وحشی وجود دارد. کاربرد درمانی این گیاه در درمان تب و اضطراب وافسردگی بکار رفته و بعنوان یک داروی دیورتیک برای مشکلات زنانه استفاده می شود. برگ آن مزه خیار تازه دارد ودر سالاد می شود استفاده گردد. مقدار کمی آلکالوئید Pyrrolizidine  دارد که برای کبد سمی است.

Comfrey(Symphytum offisinale) ارتفاع دوست
گیاهی چند ساله،شاداب با ارتفاع۱۲-۳۰Cm باساقه ای ضخیم وکرک دار، گل قرمز تا سفید و دارای ۵ پرچم، برگ متناوب نوک تیز و بیضوی با حاشیه دو طرف مو دار میو ۴ برچه ای براق، ۶-۵میلیمتر، زیستگاه: پارک ها مراتع کنار جاده ها زمین های خرابه و خندق . زمان گلدهی ژوئن تا سپتامر. از ریشه برای بهبود زخم و شکستگی استخوان استفاده می شود. امروزه بدلیل سرطان زایی در داروسازی منسوخ شده است.

Cordia myxaسپستان
درنواحی جنوب ایران به ویژه کرانه خلیج فارس پراکندگی دارد. درختچه ای چند ساله ، برگ ها بدون گوشوارک، بدون کرک، بیضوی با دمبرگی بلند، گل ها دوجنسی،دو برچه ای، قیف مانند، میوه شفت و به بزرگی گیلاس،درون میوه شیرابه ای لزج و بیمزه که کاربرد دارویی دارد.

خواص دارویی گل گاوزبان در منابع طب سنتی

گل گاوزبان در مخزن الادویه
نباتی است جمیع اجزای آن با خشونت و مزغب و منقط به نقطه های شبیه به خار و ساق آن باریک و خشن مانند پای ملخ و سبز مایل به زردی و به قدر ذرعی و برگ و آن بزرگتر و سیاه و ضخیم و با خشونت و منقط به نقطه های سفید شبیه بخار و مزغب شبیه به زبان گاو و مفروش بر روی زمین و ربیعی (روینده در فصل بهار) است و تازه آن سبز مایل به زردی و کهنه آن مایل به سیاهی و هر چند کهنه تر گردد سیاه تر شود و گل آن لاجوردی رنگ به شکل گل انار و از آن کوچکتر و طولانی و تخم آن کوچک اندک طولانی و سفید و از حب القرطم اندک باریک تر و در قمعی و اندک لعابی و تخم آن را مدور نیز گفته اند منبت آن اکثر بلاد خصوص گیلان که در آنجا بسیار خوب می شود

لسان الثور

لغت عربی است به فارسی گاوزبان وبه یونانی فو وبه لغت دیگر یرام اجم وبه هندی سنکا هولی نامند.

مزاج
در اول گرم وتر وخشک آن را رطوبت کمتر مائل به یبوست وقوت آن را تا هفت سال باقی می ماند.

خواص دارویی
مفرح ) دوایی را نامند که تعدیل مزاج و تلطیف اخلاط و روح حیوانی و نفسانی نماید و حزن را زایل سازد و دماغ را قوت بخشد و حواس را نیکو گرداند و کسالت را دور کند (ومقوی ارواح )روان )وحرارت غریزی (حرارت طبیعی که در عروق بدن توام با خون وجود دارد )واعضای رئیسه (عبارت از دل و دماغ و جگر و غیره )وحواس وملین طبع (دوایی که بقوت حرارت معتدله و رطوبت خود اخراج نماید آنچه در معده و امعائ است )ومسهل مره صفرا واخلاط محترقه(سوخته) وسودای(یکی‌ازاخلا چهارگانه, خیالبافی, فسادفکر, هوس, مونث‌اسودبه‌معنی‌سیاه) .
متولد از خلط سوداوی وتسکین اعراض آنها وامراض سوداویه مطلقا اعضاء الراس والصدر والغذاء آشامیدن آن جهت سرسام (التهاب‌مغزسروغشائ‌باتشنج‌وپریشان‌حواسی) وبرسام (ورم حجاب حاجزپرده ای که میان اعضای سینه و اعضای شکم حایل است) ومالیخولیا (گونه ای مرض عصبی است که با اختلال قوای عضلانی و دماغی همراه است ) وجنون ونیکوئی حواس ورنگ رخسار ورفع خشونت قصبه رئه(مجرای نفس حلقوم و آن مجرای نفس و متصل بریه و در پیش مری باشد) وسینه وسرفه وضیق النفس (تنگی نفس آسم) ودرد گلو وسینه وشش وخفقان(دل به تپش افتادن طپیدن دل) سوداوی وتوحش و وسواس وحدیث النفس وفزع(ناله فریاد فغان) وخوف وغم وهم و یرقان (عارضهای که در اثر ضایعات کبد و ختلال عمل آن پدیدار میشود)وسنگ گرده(کلیه) ومثانه. مضر سپرز(طحال)

 مصلح: صندل سفید و ریباس

کاربردها در طب نوین
مواد موثره موجود در این گیاه عبارتند از: anthocyanidine 13% ، flavonoid aglycons 0.15%و همچنین منبع خوبی از اسیدهای چرب gamma linoleic acid ، خصوصا دانه گیاه، می باشد و به دلیل حضور این ترکیبات در مطالعات حیوانی اثرات ضد تشنجی این گیاه نشان داده شده است همچنین دارای موسیلاژ به میزان ۳ الی ۵ درصد می باشد. املاح سدیم و پتاسیم در دم کرده ۱۰ درصد کلبرگ های گل گاوزبان به ترتیب به میزان ۵/۱۱ و ۲۵۰ میلی گرم در لیتر می باشد در سال های گذشته پژوهش های متعددی روی گیاه Echium amoenum انجام شده است، از جمله این تحقیقات، بررسی اثر ضدباکتری، بررسی اجزای تشکیل دهنده اسانس گلبرگهای گیاه، بررسی آلکالوییدهای پیرولیزیدین و ترکیبات فنلی، بررسی اثرات ضد اضطرابی، ضد دردی و ضدتشنج در حیوان و مطالعه اثرات آنتی اکسیدانی، درمان افسردگی خفیف تا متوسط و درمان اختلالات روانی در بیماران انسانی بوده اند، تمام این پژوهش ها توسط محققین ایرانی و روی اندام دارویی گیاه ( گل های (E. amoenum انجام شده اند همچنین کارآزمایی بالینی با هدف بررسی اثربخشی عصاره آبی گل گاوزبان در درمان بیماران مبتلا به اختلال وسواسی-اجباری (۳۳ بیمار) نشان داده است که این عصاره، داروی موثر و بی خطر برای درمان این بیماران می باشد اگرچه مطالعات بیشار برای تایید آن لازم است در مطالعه انجام شده در ۱۰ گروه موش صحرایی نشان داده مصرف مخلوط گل گاوزبان به همراه دم کرده لیموعمانی باعث کاهش ضربان قلب می شود مقدار مصرف آن حداکثر ۴ گرم در روز به صورت دم کرده است.

موارد منع مصرف
مصرف نوع غیر ایرانی در دوران بارداری و شیردهی توصیه نمی شود اگرچه آزمایش های به عمل آمده نشان داده که گل های گیاه گاوزبان ایرانی احتمالا از این نظر مشکلی ایجاد نمی کنند بهتر است افراد دچار مشکلات زمینه ای کبد و مجاری صفراوی در مصرف آن احتیاط کرده و با مقدار کم از آن استفاده کنند. سایر گیاهان خانواده گاوزبان از قبیل Borago officinalisکه در سرماخوردگی استفاده می شوند، سمیت کبدی ایجاد می کنند و محدودیت مصرف دارد. همچنین در مطالعات حیوانی گل گاوزبان دارای اثر افزایش دهندگی فشارخون به ویژه در فشار بالا است، بنابراین در فشارخون بالا توصیه نمی شود.
 
منابع
‏(۱) دکتر ابوالقاسم سلطانی، دایره المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، جلد ۱، ص:۳۷۴
 (۲) عبدالرسول صالح زاده، هادی صمصام شریعت، بررسی گونه های مختلف گاوزبان موجود در بازار داروهای گیاهی ایران و مقایسه با گونه های استاندارد، دانشکده داروسازی، دانشگاه اصفهان، پایان نامه دکتری داروسازی، ۱۳۶۸
(۳) محمد حسین عقیلی خراسانی، مخزن الادویه، ص:۷۰ ۱۳۸۴
(۷) فراز مجاب، عبدالعظیم بهفر، فرزاد کبارفرد، بهمن نیک آور، بهنوش جعفری، Echium amoenum Fisch et. Mey. بررسی ترکیب اسیدهای چرب دانه گیاه، فصلنامه گیاهان دارویی، سال هشتم، دوره اول، شماره مسلسل بیست و نهم، زمستان ۱۳۸۷
(۸) مهدی سیاح برگرد، حاتم بوستانی، محمد سیاح، فرزاد فضیله، محمد کمالی نژاد، شاهین آخوندزاده، اثربخشی عصاره آبی گل گاوزبان در درمان اختلال وسواسی – اجباری، فصلنامه گیاهان دارویی، سال چهارم، شماره۱۵، تابستان
۱۰تاثیر دو فرآورده گیاهی سنبل الطیب و گل گاوزبان بر آزمون های عملکرد کبد و کلیه در موش صحرایی، مجله دانشگاه علوم پزشکی کرمان، دوره ۱۱، ۱۳۸۲، ص: ۲۲-۲۷
 (۱۱)انیسه مسعود حمیدی، محمد خاکساری، خاطره هژبری، اثرات مصرف عصاره آبی گل گاوزبان و لیموعمانی بر فشارخون و ضربان قلب قبل و بعد از تزریق فنیل افرین در موش صحرایی نر، مجله دانشگاه علوم پزشکی کرمان، دوره ۱۸، شماره۴، ۱۳۹۰، ص: ۳۴۹-۳۵۷
(۱۲)دوازده امامی سعید و مجنون حسینی ناصر (۱۳۸۷)، زراعت وتولید برخی گیاهان دارویی و ادویه ای، انتشارات دانشگاه تهران
(۵) Ghahraman A. The Flora of Iran. National Society of Natural Resources Protection. Tehran, 1978, Vol. 1, pp: 74 – 5. (5 M. R. Heidari, A. Mandegary , A. Hosseini and M. Vahedian , 2006. Anticonvulsant Effect of Methanolic Extract of Echium amoenum Fisch and C.A. Mey. Against Seizure Induced by Picrotoxin in Mice. Pakistan Journal of Biological Sciences, 9: 772-776.  (۶) Iranian herbal pharmacopoeia. Codification committee, 1st ed., Tehran, Ministry of Health and Medical Education, 2002; pp667- 72, 717-23
 (۹) Newall CA, Anderson LA, Phillipson JD. HerbalMedicines. London, The Pharmaceutical Press,1996: pp 49, 87 Kasviatlas 2008, University of Helsinki

منبع:  انجمن تحقیقات طب سنتی ایران