بادرنجبویه

Melissa officinalis L


 

فرانسه: Citronelle،the de france – melisse officinale

انگلیسی: Lemon_balm – balm_mint،common balm – balm

آلمانی: Zitronenkraut – melissenkraut – citronenkraut – melisse

ایتالیایی: Limoncira appiastro – erbaeedrata – Melissa – cedronella

عربی: بادرنجبویه، ترنجان، حشیشه النحل، بادرنکبویه، کروان، اطرحاباس الرحوبا، ابن حار، مفرحه القلب

فارسی: بادرنجبویه، وارنگ بو، فرنجمشک

 

گیاهشناسی

گیاهی از خانواده نعناعیان (Labiatae) پایا و پر شاخه و پرپشت که ارتفاع آن از ۵۰ تا ۸۰ متر و بر اساس اقلیم بیشتر یا کمتر هم میرسد و بطور کلی ۲نوع دارد.

در مخزن الادویه آمده است:

نوع اول صغیر و برگ آن لطیف و طولانی و اطراف برگ آن مشرف مانند اره و ساق آن پرشعبه شبیه به ریحان و گل آن بنفش مایل به سرخی و به جای سبزی با طعام می خورند و این نوع صغیر ربیعی و صیفی می باشد و هر سال تخم آن سبز می شود نه ریشۀ آن و تخم آن شبیه کتان و کوچکتر از آن می باشد و این را بقلۀ اترجیه و ترنجان نیز می نامند.

نوع دوم نیز در بو شبیه به آن و از آن تند تر و برگ آن مایل به تدویر و این صحرایی و پستانی نیز می باشد. بی ساق و شاخۀ آن بسیار از بیخ می روید و برگ آن با خشونتی و عریض و از برگ نعناع بزرگ تر و گل آن سفید و کم تخم. ساقه ها همانند سایر گیاهان خانواده نعناعیان چهارگوش و مستقیم هستند و به ندرت اتفاق می افتد که به صورت خوابیده روی زمین قرار بگیرند.

گلهای کوچک سفید یا قرمز متمایل به بنفش دارد که در زاویه بین برگها ظاهر شده و در خرداد تا اواسط مرداد ظاهر می شوند و بوی خوش لیمو دارد که به همین خاطر به آن سیترونل (Citronelle) هم می گویند کاسه و جام آن دارای دو لوب است که لوب بالایی دارای دو لوب و لوب تحتانی دارای سه لوب است. بر روی کاسۀ گل ۱۳ رگه قابل تشخیص است. پرچمها دی دینام (۲بزرگ و ۲ کوچک) هستند و میوۀ چهارفندقه ای قهوه ای رنگ دارد.

برگها قلبی شکل، متقابل و دندانه داربا دندانه های فاصله دار از هم است. روی برگها را کرکهای ریز سفیدرنگی پوشانده است رنگ برگها معمولاً در سطح فوقانی سبز تیره و در سطح تحتانی سبز روشن است برگها دارای رگبرگهای برجسته و ظاهری ناصاف هستند.

ریشه ها نازک استوانه ای سخت و فیبر دار و نسبتاً منشعب به رنگ قهوه ای و از روی استولونها خارج می شوند.

 

تاریخچه

پرورش این گیاه حتی در زمان های قدیم در بین ملل مختلف جهان به منظور درمان بیماریها مرسوم بوده است. بین ادویه معطر جایگاه خاصی در فارماکوپه های قدیمی یونانی (در سال۱۵۵۷) داشته است و دانشمندان مختلفی از ان در آثار خود نام برده اند:

بو علی سینا آن را در ردیف داروهای مقوی قلب جای داده برای آن اثر تقویت نیروی حیاتی بدن قائل شده و چنین بیان داشته که با مصرف آن بی حوصلگی ها و کج خلقی ها ازبین می رود.

در میان اکسیرهای جوانی در قرون وسطی این گیاه بیشترین محبوبیت را داشته.

سراپینserapion: آن را مفرح قلب و کمک کننده به هضم می دانسته

پارسلز (۱۵۴۳-۱۴۹۳) میگوید: ملیس اغلب درد ها را شفا می دهد. خوابانده آن در شراب قوت و سلامتی را به مرضا و خستگان باز می گرداند.

لمری بیان کرده نام این گیاه از نام عسل می آید و Meli یعنی گلی که زنبور به آن راغب است. ملیس طبی که همان چای فرانسه هم می گویند اختصاصاً به علت ملیس کارم است که در اصل به اوایل قرن ۱۷مربوط میشود.

شومل در اظهار اینکه آب ملیس از اب هنگری در بسیاری از موارد برتری دارد تردید نمی کند. آب هنگری با اکلیل کوهی تهیه می شود.

 

طبیعت گیاه

طبیعت آن گرم و خشک در اواسط دوم و منسوب به مشتری است (و بعضی در اول معتدل و در دوم گرمی و خشکی گفته اند این قول ضعیفتر است).

 

خواص درمانی

نیرودهنده و ضد تشنج است بعلاوه به عنوان مقوی معده، بادشکن، تسهیل کننده عمل هضم و معرق، مورد استفاده قرار می گیرد. اسانس آن دارای خاصیت ضد تشنج و آرام کننده با اثر قاطع است مشروط بر آنکه به مقادیر کم و درمانی مصرف می گردد.

از آن در رفع دل پیچه های ناشی از نفخ، درد معده منشاء عصبی، احساس چنگ زدگی در معده، اختلالات هضمی، تپش قلب، سردرد های یکطرفه، سرگیچه، سنکوپ، عصبانیت ها، بی خوابی، ضعف قلب، احساس صدای های مبهم در گوش، خستگی های روحی، هیستری، مالیخولیا، استفراغهای دوره بارداری، کم خونی دختران جوان، برخی حالات آسم، نزله های مزمن برونش ها، بیماریهای مختلف دستگاه تنفسی، فلج درد های عصبی دندان، سردرد، گوش درد و تأخیر وقوع قاعدگی و غیره مصرف می شود.

در کتاب تحفهالحکیم مصارف دارویی آن به شرح زیر آمده است:

جهت خفقان و غشی و فواق و تحلیل سودا و امراض بلغمی و کابوس و معض و امراض رگین و گرده و رفع سموم مطلقاً شربا ضمادا، خائیدن برگ آن جهت ازالۀ بوی شراب و بوی بد دهان بسیار مؤثر است. جهت دفع سم فطر و سماروغ مفید است. مضمضه به طبیخ آن جهت فساد دندان و لعوق آن با عسل جهت عسرالنفس با سرکه محلل خنازیر و منقی قروح.

جلوس در آن جهت احتباس حیض و ضمادش جهت درد مفاصل و طلای آب او جهت جرب سوداوی و نمله و نار و آکله. جهت دفع لرز و قشعریره مصرف می شود.

مصرف آن اثر رفع تند خوئی در دختران جوان و زنان ضعیف البنیه دارد و باعث بهبود حالت تهوع بارداری می شود.

مالش دادن جوشانده آن، موجب از بین رفتن درد های صورت می شود.

گرد سرشاخه های گیاه و یا لوسیون حاصل از دم کردن آن، اگر بر روی زخمها و جراحات اثر داده شود، درد را تسکین می دهد و التیام و بهبود آنرا باعث می گردد.

در عطر سازی مورد توجه بسیار است.

در قدیم نیز از آن برای رفع حالت مالیخولیایی و احساس صداهای مبهم در گوش استفاده می شده است.

در فارماکوپه گیاهی به اثرات ارامش بخشی و خواب آوری ان اشاره شده همچنین در مورد خاصیت ضد ویروسی آن که مربوط به واکنش پلی فنل های موجود در آن با ویروسهاست.

عصاره این گیاه باعث کاهش فعالیت غده تیرویید نیز می شود.

 

اسانس بادرنجبویه

یکی از مهمترین اشکال دارویی این گیاه اسانس آ ن است که:

مایه ای بی رنگ یا به رنگ زرد روشن یا زرد مایل به خاکستری و دارای بوی بسیار مطبوع شبیه بوی لیمو می باشد و این بو مخصوصاً اگر اسانس از برگ گیاه قبل از گل دادن به دست آمده باشد محسوس تر است.

اسانس ملیس مرکب از سیترال، سیترونل لال، ژرانیول و لینالول می باشد.

اسانس ملیس در آب عملاً غیر محلول ولی در الکل حل می شود. باید در جای سرد، به دور از نور و در ظرف در بسته نگهداری شود.

 

صور دارویی

به دلیل سمی بودن مصرف بیش از اندازه این گیاه از بیان مقدار مصرفی در صور دارویی معذوریم.

دم کرده: برای افسردگی، خستگی عصبی، سوء هاضمه، تهوع و مراحل اول سرماخوردگی و آنفولانزا مفید است.

شراب ملیس که از جوشاندن مقدار درمانی گیاه در شراب به دست می آید در چند روز متوالی به منظور تقویت قلب و مراکز عصبی و رفع تنگی نفس استفاده می شود.

در استعمال خارج، له شده آن بر روی محل دردناک و گزیدگی زنبور معمولی و زنبور عسل، جهت رفع درد و ناراحتی، اثر داده می شود.

از بادرنجبویه، نوعی میکستور نیرو دهنده برای کسانی که دوره نقاهت را می گذارنند و همچنین برای رفع ضعف عمومی افراد مسن با زرده تخم مرغ، خامه ،آب دارچین و قند نیز مصرف می شود.

الکلای ملیس کمپوزه یا آب ملیس (Eau de Melisse des carmes) یکی دیگر از فرآورده های این گیاه است که شهرت درمانی فراوان در همه کشور ها دارد و به عنوان تقویت کننده اعصاب و نیرو دهنده مصرف می شود.

گاهی آب بادرنجبویه را به مقدار ۳۰ تا ۴۰ قطره بر روی یک حب قند می ریزند و مصرف می کنند. از آب بادرنجبویه در رفع سنکوپ، احساس کسالت عمومی، احساس چنگ زدگی در معده و غیره استفاده می شود.

تنتور: اثری مشابه اما قوی تر از دم کرده دارد بهتر است با برگ تازه تهیه شود. (مقادیر اندک معمولاً موثرتر است)

کمپرس: پارچه خیس شده با دم کرده را برای تورم ها دردناک مانند نقرس روی محل درد قرار دهید.

 

آثار فارماکولوژیک

آثار آنتی هیستامین و ضد اسپاسم اسانس بادرنجبویه روی رودۀ جدا شدۀ خوکچۀ هندی مشخص شده است که به دلیل وجود استات اوژنول آن است.

مطالعاتی که در آلمان انجام شده است. نشان می دهند که اسانس بادرنجبویه و بخصوص سیترال آن باعث آرامش در دستگاه مرکزی اعصاب می شود.

 

عوارض جانبی

بدلیل آثار آنتی تیروتروپیک این گیاه باید در تجویز آن برای بیماران مبتلا به اختلال های تیروئیدی دقت شود. اسانس بادرنجبویه به دلیل آثار سمی از جمله بروز خستگی، خواب عمیق و افت فشار خون بعد از مصرف ۲ گرم آن در صبح ناشتا، باید تحت نظر پزشک و با دقت مصرف شود.

 

اپیدمیولوژی

به طور کلی در مناطق جنوبی و مرکزی اروپا، آسیای غربی وشمال افریقا می روید.

در ایران نیز اطراف تهران، پس قلعه در ارتفاعات ۱۵۰۰ تا ۱۸۰۰ متری نزدیک در بند کرج، قزوین، گرگان: جنگل گلستان در ۷۰۰ متری، گنبد کاووس، آذربایجان: حسن بیگلوف کرمانشاه: بین ریجاب و شالان، لرستان: بیشه در ۱۴۰۰ – ۱۲۰۰ متری، گیلان :اطراف رشت

 

کشت و تکثیر

کشت به دو صورت انجام می شود:

کشت با بذر

کشت رویشی

کشت با بذربه ۲ صورت انجام می شود: کشت مستقیم بر روی زمین – کشت غیرمستقیم به صورت نشاکاری

۱- کشت مستقیم بذر در زمین اصلی:

در اواخر پاییز زمین را که ۲۰ تا ۳۰ تن کود دامی به آن داده شده و تاعمق ۲۵ تا ۳۰ سانتی متری شخم خورده به ردیف هایی با فواصل ۶۰ سانتی متر از هم تقسیم کرده و بذر را در عمق ۵/۰ تا ۱ سانتی متری کشت می کنند. لازم است بذرها به خاطر قوۀ نامیۀ ضعیفی که دارند حدود ۲۰ ساعت در آب خیس شده و یا اینکه ۴۸ ساعت در دمای صفر درجه نگهداری شده و سپس کاشته شوند. رشد اولیۀ بادرنجبویه بسیار کم است و باید علفهای هرز دائماً وجین شوند. ولی هنگامی که بوته ها به حدی رسیدند که زمین را پر کنند علفهای هرز قدرت رقابت با بادرنجبویه را نخواهند داشت. معمولاً به خاطر همین رشد اولیه ضعیف بادرنجبویه است که آنرا به صورت مستقیم کشت نمی کنند. در این سیستم برای هر هکتار زمین به ۸ تا ۱۰ کیلوگرم بذر نیاز است.

۲- کشت بذری غیر مستقیم:

بذربادرنجبویه را به صورت ردیفی در اواخر بهمن ماه در خزانه زیرپلاستیکی یا در اواخر فروردین و اردیبهشت در خزانۀ هوای آزاد کشت می کنند. فاصله ردیفها از یکدیگر ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر و عمق کاشت حدود ۵/۰ سانتی متر است. برای هر هکتار زمین به ۵/۰ کیلوگرم بذر مناسب نیاز است و از هر متر مربع خزانه ۲۵۰ تا ۳۰۰ نشا به دست می آید. زمان مناسب برای انتقال نشاها از خزانه زیر پلاستیکی به زمین اصلی اواسط اردیبهست و برای انتقال نشاها از خزانۀ هوای آزاد به زمین اصلی اواخر تابستان می باشد. فاصلۀ ردیف در زمین اصلی ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر و فاصلۀ دو بوته از هم ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر است. برای هر هکتار هم ۵۰ تا ۶۵هزار بوته مورد نیاز است.

تکثیر رویشی:

در این روش بوته های دو تا سه ساله را از خاک خارج کرده و آنرا به سه تا چهار قسمت تبدیل می کند. هر بوتۀ جدید باید شامل ریشه ساقه و چند برگ سالم و مفید باشد. از آنجا که این کار هزینۀ زیادی را در بر دارد معمولاً کمتر استفاده می شود.

 

داشت

همانطوری که ذکر شد چون رشد اولیه بادرنجبویه بسیار کند است باید درایتدای رشد علفهای هرز بطور مرتب وجین شوند که در سطوح وسیع تجاری به طور مکانیکی ممکن نیست و بایداز علفکشهایی مانند مرکازین به مقدار ۴ تا ۶ کیلوگرم در هکتار استفاده کرد. کک نباتی شلغم که با تغذیه از برگهای گیاه آن را توری شکل می کند، زنجرۀ سبز که از شیرۀ نباتی گیاه تغذیه میکند و باعث بیماریهای ویروسی میشود از مهمترین آفات این گیاه هستند. برای مبارزه با آنها می توان از محلول یک درصد BI-58 یا محلول یک درصد فوسدرین استفاده کرد. لازم به ذکر است که این کاربرد سموم باید حداکثر تا ۲۵ روز قبل از برداشت محصول انجام شود و بعداز آن به خاطر عدم اتمام دورۀ کارنس سموم استفاده از آنها به صلاح نیست.

آبیاری باید به طور مرتب هر یک هفته تا ده روز انجام شود. اگر چه بادرنجبویه قادر به تحمل خشکی است ولی کم آبی و خشکی های طولانی سبب خشک شدن آن می شود. در هر دورۀ آبیاری باید گیاهان حدود ۳۰ تا ۴۰ میلی متر آب دریافت کنند.

کاربرد محلول غذایی مانند واکسال و یا میکرامید به مقدار چهار تا شش لیتر در هکتار دو تا سه هفته قبل از برداشت اثر بسیار چشمگیری بر افزایش عملکرد رویشی گیاه دارد.

 

برداشت

در سال اول یک مرحله و در سالهای بعدی دو تا سه مرحله می توان محصول بادرنجبویه را برداشت کرد. برای این کار باید کلیه پیکره رویشی گیاه از فاصلۀ حدود ۴ تا ۵ سانتی متری زمین چیده شود. برای برداشت اول بهترین زمان مرحلۀ گلدهی است و برای برداشت دوم اواسط شهریور و برداشت سوم اواخر مهر ماه انجام می گیرد. بهترین ساعت برای شروع کار برداشت ساعات ۸ تا ۹ صبح است که شبنم موجود روی برگها تبخیر شده و برگها خشک هستند. برگها پس از برداشت برای جلوگیری از خشک شدن باید به سرعت با خشک کنهای الکتریکی و با دمای ۴۵ تا ۵۰ درجه خشک شوند. از آنجا که بیشتر ماده مؤثرۀ بادرنجبویه در برگهای آن است بهتر است که فقط برگهای آن مورد استفاده قرار گیرند تا میزان ماده مؤثره حاصله بیشتر باشد.

عملکرد پیکرۀ رویشی بادرنجبویه بسته به کلیه شرایط (اقلیمی، نوع کاشت، نوع برداشت و…) بین ۱۰ تا ۲۰ تن در هکتار می باشد.

 

بذرگیری

برای جمع آوری بذر باید در شهریور ماه هنگامی که بذرها شروع به رسیدن می کنند سرشاخه های گلدار گیاه را جمع آوری کرده و در مکانی آفتاب دار خشک کرده و سپس اقدام به بوجاری بذر نمود. معمولاً از هر هکتار بادرنجبویه بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم بذر بدست می آید.

 

نیازهای اکولوژیک

در طول رویش به هوای گرم و نور کافی نیاز دارد. بذرها در دمای ۱۰ درجه سانتی گراد جوانه می زنند و درجه حرارت مطلوب برای رشد آن ۲۰ تا ۲۲ درجه سانتی گراد است. برای مدتی می تواند سرماهای شدید تا ۲۰- درجه را هم تحمل کند ولی اگر گیاه مسن باشد این دماها برای آن مضر خواهد بود.

کمبود نور سبب کاهش رشد و مواد مؤثره و کیفیت و کمیت اسانس میشود. بادرنجبویه در هر نوع خاکی قادر به رویش است ولی خاکهایی با بافت متوسط و غنی از ترکیبات کلسیم و مواد و عناصر غذایی برا ی رویش آن مناسب است. pH مناسب آن بین ۸ تا ۴/۸ می باشد.

از این گیاه داروها و محصولات بسیاری همچون انواع کرمهای ضد چروک و ضد لک، انواع دئودورانت، قطره های ضد دندان درد، قرصهای ضد تشنج و آرامبخش و… در بازار وجود دارد. در ایران هم پمادی به نام پماد ملیسان که از ترکیبات این گیاه گرفته شده، جهت رفع تبخال وجود دارد.

 

مواردی دیگر از بازار بادرنجبویه

شربت والریک               شرکت مینا

پودر التیپ                   شرکت گل دارو

قطره انتی میگرن         شرکت گل دارو

قطره کارمینت             لابراتوار پورسینا

 

 

تذکر مهم

لازم به ذکر است گیاهی که هم اکنون در سبزی فروشی ها به نام بادرنجبویه به فروش می رسد گیاه دیگری با نام فارسی بادرشبو و با نام علمی Deracocephalum muldavica است که اثراتی تا حدودی شبیه بادرنجبویه ولی خفیف تر دارد. در ضمن در فروشگاههای عطاری هم به علت عدم آشنایی عطاران سنتی و جمع آوری کنندگان گیاهان از منابع طبیعی با علم گیاهشناسی، گیاهی به نام گل اروانه (دوای شیخ علی) یا Hymenocrater که برگهایی بسیار شبیه بادرنجبویه دارد به فروش می رسد. تعدادی از گیاهانی که در بازار ایران به جای بادرنجبویه به فروش می رسد: Nepeta spp، Dracocephalum moidavica L، Stachys spp، Asperugo procumbens L.

 

رفع مشکل شناسایی

وجه تمایز بادرنجبویه با گیاهان مذکور این است که بادرنجبویه برگهای قلبی شکل دارد در حالی که بادرشبو برگهایی کشیده و به طول ۳ تا ۵ سانتی متر و عرض ۱ تا ۵/۱ سانتی متر دارد. همچنین تمایز آن از گل اروانه یا دوای شیخ علی این است که در بادرنجبویه برگها بویی شبیه لیمو دارند که در گل اروانه این بو اصلاً به مشام نمی رسد. یکی دیگر از روش های تشخیصی استفاده از ازمایش خلوص با کروماتوگرافی لایه نازک که فاز ثابت ان سلیکاژل جی-الف-۲۵۲ است.

منابع:

  1. مخزن الادویه
  2. الحاوی
  3. تحفه الحکیم
  4. فارماکوپه گیاهی
  5. متداولترین گیاهان دارویی ایران
  6. گیاهان دارویی تالیف دکتر علی زرگری
  7. فلور مصور ایران
  8. گیاهشناسی دارویی
  9. راهنمای کاربردی گیاهان دارویی تالیف دکتر حاجی آخوندی
  10. —Herbal medicine
  11. و تعدادی از سایت های مرتبط با فارماکوگنوزی

 

منبع:  انجمن تحقیقات طب سنتی ایران

 


ارسال یک پاسخ

لطفا دیدگاه خود را وارد کنید!
لطفا نام خود را در اینجا وارد کنید

2 × یک =