خفقان یا طپش قلب: دلائل، علائم و علاج در طب سنتی
خفقان یا طپش قلب: دلائل، علائم و علاج در طب سنتی

خفقان ( طپش قلب ) : اسباب و علل، دلائل و علائم، علاج(۱)

محمد احمدی، مدیر کارگروه تغذیه انجمن تحقیقات طب سنتی ایران


 

طپش قلب

در منابع مکتوب طبّ سنّتی ایران، خفقان (طپش قلب) این­گونه تعریف شده است: « حرکت مضطربه قلب که سبب آن، هر شیء مؤذی (اذیّت ­کننده) و مؤلم (دردآور) قلب است. » این اسباب می­تواند در خود قلب یا در غلاف آن و یا در اعضای متّصل مجاور و مشارک به آن (مانند معده، مغز، کبد، ریه، حُجُب، دنده­ها، روده­ها، رحم) و یا در جمیع بدن ایجاد شود؛ و به مشارکت آن­ها، دل (قلب) نیز اذیّت می­گردد.

اسباب اذیّت ­کننده قلب (که باعث ایجاد خفقان می­شود) بدین صورت برشمرده شده است:

  1. سوءمزاج ساده قلب
  2. مادّه خلطی (صفرا، دم، بلغم و سودا)
  3. مادّه غیرخلطی (ریح و بخار)
  4. ورم
  5. تفرّق الأتّصال
  6. سدّه (انسداد)
  7. شدّت حسّ قلب
  8. ضعف قلب
  9. اسباب غریبه

سوءمزاج ساده قلب: غلبه هر سوءمزاجی (یعنی خارج شدن از حالت تعادل مزاجی) سبب ضعف قلب شده و قلب گویی می­خواهد این اذیّت را از خود دور کند؛ پس دچار خفقان می­شود. هر سوءمزاج ساده­ای می­تواند باعث خفقان شود؛ امّا سوءمزاج گرم شدیدالأثرتر است.

بطور کلّی اسباب (علل ایجادکننده) سوءمزاج گرم قلب، ۵ چیز عنوان شده است:

  1. أعراض نفسانی، مانند غضب و فکر بسیار در مهمّات
  2. تنگی نفس و انسداد منفذ هوای تازه­ای که به قلب می­رود.
  3. مکث طولانی در حمّام و هوای بسیار گرم
  4. تناول اغذیه و اشربه حارّه؛ خصوصا چون فرد تشنه شود و آب سرد نیابد.
  5. مداومت بر روایح عطریّه حارّه

اسباب سوءمزاج سرد نیز ضدّ این­هاست.

امّا علائم و تدابیر درمانی ساده انواع چهارگانه سوءمزاج­های ساده قلب:

الف) سوءمزاج گرم

علائم: ۱-نفس عظیم (بزرگ)  ۲-نبض سریع و عظیم و متواتر  ۳-سینه گرم  ۴-غلبه تشنگی  ۵-وجود غم و اندوه و بی­قراری و سوزش  ۶-راحتی در هوای سرد  ۷-لاغری بدن(زیرا سوءمزاج قلب به جمیع بدن سرایت می­کند.)

علاج:

۱- استفاده از غذاهای بارد مانند شیر و برنج و خرفه با برنج و یا نان و در شدّت حرارت، مخدّرات مثل کاهو و گشنیز و استفاده از مطفیات (خاموش­ کننده) حرارت مانند رب میوه ­ها بخصوص رب به و رب سیب.

۲- استفاده از نوشیدنی­های بارد مناسب قلب مانند شربت انار، سیب، شربت به، شربت ریواس و یا ماءالشعیر و آب هندوانه و آب کدو و آب خیار و در صورت عدم تب، دوغ گاو

۳- در استفاده از مبرّدات، به قبض یا نرمی طبع توجّه شود؛ یعنی اگر قبض بود: آب خیسانده تمرهندی و آلوبخارا و شربت آلو و تمرهندی و آلوچه دهند. امّا اگر طبع نرم بود: شربت انار و لیمو و نارنج و سیب و به استفاده شود.

۴- تقویت معده درصورت وجود ضعف در آن با عرق بیدمشک و گلاب

۵-درصورت وجود تب: استفاده از مزوّرات بارد مانند مزوّره کدو و آب انار و مزوّره زرشک با مغز بادام

۶-درصورت عدم وجود تب: استفاده از گوشت­های لطیف با آب میوه­های ترش مانند آب انار یا آب غوره

۷-استفاده از میوه­های مطفی حرارت مانند انار، به و سیب

۸-آب نوشیدنی باید سرد باشد.

۹-تقویت قلب

۱۰-پرهیز از غذاهای مسخّن (گرم­کننده)

۱۱-گذاردن صندل و کافور و گلاب بر سینه

۱۲-سرد نگاه داشتن هوای اطراف

۱۳-بوییدن چیزهای سرد ذی عطریّت

۱۴-اگر از امتلاء باشد: فصد کنند.

** انتباه: حکیم ارزانی می­گوید: « گاهی اوقات، نفعی از تبرید حاصل نمی­شود و حال آن­که سبب، حرارت است. طبیب جاهل مضطر می­گردد و نمی­داند که عدم انتفاع از قلّت تدبیر است و خانه آتش­گرفته را اندک آب سود ندهد. پس مقدار و دفعات غذاها و داروها به حسب احتیاج است. و اگر احتیاج شدید است، افراط در تبرید واجب است. »

ب) سوءمزاج سرد

علائم: ۱-نبض صغیر و کند و متفاوت  ۲-نفس ضعیف  ۳-کاسته شدن قوّت بدن  ۴-رفتن رونق رنگ و روی  ۵-عارض شدن فزع و ترس و کم­دلی  ۶-سود بردن از چیزهای گرم، ذوقاً و لمساً و شمّاً.

علاج:

۱-کاهش مصرف آب

۲-استفاده از ماءالعسل که از عرق گاوزبان و بادرنجبویه وگلاب و عسل تهیه شده به­جای آب

۳-استفاده از غذاهای حار به اندازه قدرت هضم

۴- استفاده از گوشت­های لطیف با ادویه­جات گرم معطّر مانند زیره، زعفران، دارچین و هل

۵-تقویت قلب با شربت گاوزبان

۶-پرهیز از آب سرد

۷-پرهیز از غذاهای سرد غلیظ

۸-پرهیز از پرخوری

۹-پرهیز از میوه ­ها

۱۰-مفرّحات گرم

۱۱-ضماد سنبل و سعد و دارچین و میخک و گل سرخ با آب مرزنجوش و آب شاهسفرم و آب بادرنجبویه بر سینه

ج) سوءمزاج خشک

علائم: ۱-نبض صلب و صغیر و متواتر  ۲-گداختن و لاغری بدن (کمتر از قسم اوّل یعنی سوءمزاج گرم)  ۳-دیر منفعل شدن از امور نفسانی (خوف و فزع و غم و غضب) و بعد از انفعال، تا زمان طولانی­ تر متأثر ماندن  ۴-بی­خوابی  ۵-سرفه خشک.

علاج:

۱-استفاده از غذای مرطّب و بسیار مانند ماءالشعیر با روغن بادام و شکر و یا آش جو و یا روغن بادام و شکر و شیر و مزوّره ماش با شیره مغز بادام و اسفناج و کدو

۲-درصورت عدم وجود تب: شیر بهترین چیز است.

۳-نوشیدن آب سرد؛ امّا درصورتی که با برودت باشد، از آب بسیار سرد استفاده نشود.

۴-حمّام بعد از غذا [نه بلافاصله، بلکه حداقل با دو ساعت فاصله]

۵-خواب زیاد بعد از غذای حار رطب

۶-پرهیز از غذاهایی که سبب خشکی شوند.

۷-برای رفع خشکی، مالیدن قیروطی اخضر بر سینه به­غایت مفید است. [صفت آن: موم سفید و روغن کدو و روغن بنفشه را با هم بگدازند و در آب گشنیز سبز و کاهو کف­مال کنند.]

د) سوءمزاج تر

علائم: ۱-نبض لین و کند و مختلف  ۲-زود اثر کردن امور نفسانی و زود نیز ازبین رفتن.

علاج:

۱-کم کردن غذا

۲-استفاده از غذاهای لطیف مانند نخوداب مرغ و نخوداب گوشت پرندگان با ادویه­جات گرم و غذاهای محمود به­قدر اعتدال

۳-استفاده از ادویه حار مجفّف (خشک­کننده) مخصوص قلب مانند میخک و زعفران و بادرنجبویه

۴-حمّام قبل از غذا درصورت عدم وجود حرارت

۵-سکنجبین عسلی و شراب انار نعنایی

۶-ریاضت (ورزش) معتدل

*نکته: سوءمزاج قلب اگر محکم بود، علاج­پذیر نباشد و آنچه غیرمحکم باشد، علاجش دشوار است.

سوءمزاج مادی قلب: در سوءمزاج مادّی، تنقیه (پاکسازی) مادّه ضروری است والّا تبدیل، کافی. و در سوءمزاج مرکّب، علاج مرکّب باید کرد.

مادّه دموی: یعنی افزایش خون در بدن، به حدّی که اوعیه را پر سازد و اگرچه خالی از عفونت باشد، امّا به سبب امتلاء، مُحدث خفقان گردد.

علائم: ظاهر بودن غلبه خون (مانند تمدّد، انتفاخ یعنی بادکردگی عروق، عِظَم نبض، انصباغ یعنی رنگی شدن و غلظت بول، کسل اعضا و مانند آن)

علاج:

۱-موارد گفته شده در سوءمزاج گرم برای تعدیل

۲-از اغذیه، بر مزوّرات بی­گوشت اقتصار ورزند.

۳-رائب (ماست یا آب بالای دوغ ته­نشین شده)

۴-فصد رگ باسلیق دست چپ

۵-اگر برای فصد مانعی بود، بر ساق و بعد از آن بین الکتفین را حجامت کنند.

۶-استفراغ منی.

*اگر حرارت در مزاج غالب بود، هرچه در صفراوی از تدابیر بارده گفته می­شود، به عمل آورند. امّا اگر قوّت ضعیف بود، اغذیه و اشربه سرد برای حرارت غریزی زیان دارد و لذا باید قدری کبابه و میخک و قاقله نرم نموده و در اغذیه و اشربه بیامیزند.

مادّه صفراوی: این قسم کمتر حادث می­شود.

علائم: ۱-اندوه  ۲-بی­خوابی  ۳-شدّت تشنگی  ۴-بی­قراری و….. که از لوازم صفراست.

علاج:

۱-برای اسهال صفرا: مطبوخ هلیله و شربت بنفشه و آب تمرهندی

۲-اگر مناسب دانند، قدری خون از باسلیق بکشند.

۳-پیراهن مصندل بپوشند. [صندل سفید را با گلاب بسایند و کافور در آن مالند و پیراهن را در آن تر کرده، به هوا خشک سازند و بپوشند. هرچند وقت نیز قدری گلاب به آن بپاشند، مخصوصا در جایگاه دل و سینه]

*آنچه در دموی مذکور شد، مراعات شود و علاج این هر دو قسم را یکی شمارند؛ مگر این که اخراج خون زیاد در دموی و افراط تبرید (سردکردن) در صفراوی ضروری است.

*محمّد زکریا گوید: «اگر صاحب خفقان گرم در شهری گرم مقام سازد، عمر او کوتاه شود.» و نیز گفته: «من از مبتلایان به خفقان حار، هیچ­کس را ندیدم که به پنجاه سالگی برسد.»

* تدابیر تغذیه ای خفقان حار بطور کلّی (دموی و صفراوی):

۱) توجّه به اعتدال مزاج با مطفیات حرارت؛ در لین طبیعت استفاده از رب میوه ­های ترش مانند سیب ترش و در قبض طبیعت استفاده از میوه­ های ملیّن مطفی حرارت مانند رب آلو و آب تمرهندی

۲) اگر دارای نوبه باشد، قبل از آن تلطیف غذا و استفاده از مقویات قلب

۳) استفاده از غذای کم کثیرالغذا مانند نان با گلاب و یا نان با شربت سیب

۴) استفاده از مزوّرات بارد با آب میوه­های ترش

۵) درصورت تحمّل گوشت، استفاده از گوشت­های لطیف مانند جوجه مرغ همراه ترشی­ها مانند غوره و سرکه

۶) استفاده از مطفیات خون و مبرّدات که در صفراوی باید شدیدتر از دموی باشد.

۷) استفاده از نوشیدنی­های مبرّد ترش خوشبو مانند شربت سیب و انار در نرمی طبع والّا شربت تمرهندی

۸) مخلوط کردن عرقیات مفرّح مانند عرق گاوزبان و گلاب با نوشیدنی­ها

۹) استفاده از میوه­های بارد و مقوّی قلب مانند سیب، به و گلابی

۱۰) استفاده از مفرّحات مانند شربت سیب با گلاب

۱۱) استفاده از مربّای آناناس، انبه و تمرهندی که آناناس مقوّی و مفرّح قلب، تمرهندی از ادویه قلبیه مزید روح و انبه مقوی ارواح و قوا و اعضای رئیسه و دافع خفقان است.

۱۲) هندوانه دارای خاصیت تقویت قلب در خفقان حار است.

۱۳) درصورت شدّت یافتن التهاب، آب سرد ممزوج با گلاب و یا با شربت میوه­ها مانند سیب جرعه جرعه نوشیده شود.

۱۴) درصورتی که قوّت ضعیف بوده و احتمال عدم تحمّل غذاها و نوشیدنی­های بارد توسط حرارت غریزی وجود داشته باشد، به غذاها و نوشیدنی­های بارد، کمی ادویه­جات گرم مانند میخک و هل اضافه شود.

مادّه بلغمی: بیشتر از آن ناشی می­شود که رطوبت در غشای دل، بسته شود. [مادّه بیماری­های قلب یا در رگهای قلب است یا درمیان غلاف آن. امّا آنچه میان قلب و غلاف است، بیشتر رطوبت است یا مادّه بادناک. و آنچه در در رگ­های قلب باشد، سدّه گویند.]

علائم: ۱-تنگی نفس  ۲-نبض لین  ۳-جُبن و حالی شبیه غشی پیداکردن و احساس بیمار به این که قلب او درمیان آب افتاده است.

علاج:

۱-در ابتدا تنقیه

۲-بعد از آن، دواءالمسک شیرین و تلخ و نوشدارو و معاجین و مفرّحات گرم

۳-ضمادها و سفوف

مادّه سوداوی: سودا در رگ­های قلب ایجاد شده و معلوم است که چون چیزی در رگ­های قلب گردآید، در رسیدن نسیم به آن و بیرون شدن ابخره خلل ایجاد می­شود وقلب به طپش می­گراید.

علائم: ۱-طپش قلب دائمی  ۲-نبض صلب  ۳-وجود غم و ترس و وحشت و فساد فکر (مانند مالیخولیا)

علاج:

۱-دقیقا شبیه علاج مالیخولیای دموی (فصد و ….)

۲-تقویت قلب

۳-استحمام با آب نیم­گرم

*اگر سودا از بلغم یا صفرا متولّد شده باشد، استفراغ آن­ها با داروی مخصوص صورت می­گیرد.

*اگر مادّه علّت از سودای محض باشد، حب شبیار دهند تا دِماغ (مغز) و نواحی دل (قلب) را پاک کند.

* تدابیر تغذیه ای خفقان بارد بطور کلّی (بلغمی و سوداوی):

۱) تدابیر سوءمزاج بارد و رطوبی قلب

۲) استفاده از نوشیدنی­های حار

۳) بسته به رطب یا یابس بودن، استفاده از غذاهای ضد: مثلا در سودای احتراقی، استفاده از غذاهای مرطّب مانند شیر و آب خیار

۴) استفاده از غذاهای مسخّن

۵) استفاده از گوشت­های لطیف مطنجن (یعنی سرخ­شده) با ادویه­جات خوشبو مانند دارچین و زعفران و زیره

۶) استفاده از سبزی­های گرم مفرّح مانند ریحان و نعناع

۷) استفاده از مقویات قلب (مانند مربّای سیب و مربّای به) درصورت ایجاد تعریق با مصرف دارو؛ که گویا ناشی از سردشدن قلب است.

۸) در سوداوی، درصورت وجود ضعف مفرط، مبالغه در تقویت بدن و تولید خون صاف بسیار

۹) استفاده از مقویات قلب

۱۰) در سوداوی، ترطیب مزاج و تدابیر سوءمزاج یابس قلب و تقویت قلب و تفریح آن و استفاده از غذاهای لطیف سریع­الانهضام و تدابیر مالیخولیای سوداوی

۱۱) پرهیز از غذاهای سرد و آب سرد

منابع

  • سیّد محمّد حسین بن محمّد هادی عقیلی علوی شیرازی، مخزن الأدویه، تحقیق و تصحیح محمّدرضا شمس اردکانی، روجا رحیمی، فاطمه فرجادمند، انتشارات سبزآرنگ، دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ۱۳۹۰٫
  • حفظ الصحه ناصری، ملک الأطبا میرزا محمدکاظم گیلانی، تصحیح دکتر رسول چوپانی، طرح احیای میراث مکتوب طب سنتی ایران(۴)، انتشارات طب سنتی ایران، چاپ دوم، زمستان ۱۳۹۰٫
  • حکیم محمداکبر ارزانی، طب اکبری، مؤسسه احیاء طب طبیعی، چاپ اوّل، ۱۳۸۷٫
  • فاطمه نجات بخش، قواعد تغذیه در بیماری­ها براساس مبانی طب سنتی ایرانی، انتشارات چوگان، چاپ اوّل، ۱۳۹۲٫
  • محمّد اعظم ناظم جهان، اکسیر اعظم، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمّل، تهران، ۱۳۸۷٫
  • محمّد عبادیانی، داروهای آبدست طبیب در مکتب طب ایرانی، انتشارات نیاکان، چاپ اوّل، ۱۳۹۰٫
  • محمّد مؤمن حسینی، تحفه حکیم مؤمن، انتشارات سنایی، ۱۳۸۷٫

 

منبع:  انجمن تحقیقات طب سنتی ایران


ارسال یک پاسخ

لطفا دیدگاه خود را وارد کنید!
لطفا نام خود را در اینجا وارد کنید

هشت + سه =