خون آشام شفابخش

دکتر عبدالحمید حسین نیا


 

زالو کرمی است لزج، چسبنده، خون آشام و به دلیل صفات فوق چندش آمیز است و نفرت انگیز. در ادبیات ما «زالوصفت» به آدم هایی می گویند که از دیگران بهره کشی می کنند و در واقع به آنها می چسبند و خون آنها را می مکند. اغلب ما از این جانور تجسم نامأنوس داریم. زالو در مزارع برنج به ساق پا یا دست های دختران و زنان شالیکار که بوته های ظریف برنج را نشا می کنند می چسبد و آب باتلاق را از خون آنها رنگین می کند. زالو از آب دلو یا جرعه ای آب چشمه که رهگذری تشنه برای آشامیدن بدان روی می آورد داخل گلو و بینی او می شود و ناراحتی خوف انگیزی پدید می آورد. به خاطر نفرت از این کرم ترسناک در دوران کودکی وقتی آن را از جویباری شکار می کردیم بر آن نمک می پاشاندیم. ذرات نمک پوست براق و لزج زالو را می خورد و ذوب می کرد و زالو زیر شکنجه وول می خورد و ما کیف می کردیم.    

 

آیا واقعاً زالو مستحق این همه لعن و نفرین و مستوجب این مجازات تلخ است؟    

حداقل تاریخ طب گواه آن است که خدمتی که زالو به نوع بشر کرده است بیشتر از تمام زیان هایی است که برای وی برمی شمارند. استفاده از زالویی به نام زالوی پزشکی (Hirudo medicinalis) برای بسیاری از بیماری ها از دیرباز نمودار سودمندی های شایان این جانور بدنام است. کارایی مناسب زالو در طب و دامپزشکی سبب اختصاص دادن حوضچه هایی برای پرورش زالو در ممالک مختلف شده است. در روسیه زالو از رقم های مهم صادراتی محسوب می شود. سابق بر این از اقلام صادرات و واردات کشورهای اروپایی به شمار می آمد و گفتنی است که در سال ۱۸۵۰ کشور فرانسه صد میلیون زالو از کشورهای دیگر خریداری کرد.   

 

تشریح انواع زالو

در حدود ۴۰۰ نوع زالو در علم جانورشناسی شناسایی شده اند. زالوها انواع آبزی دارند که ممکن است در چشمه ساران، جویباران، حوض ها، استخرها، مرداب ها و باتلاق ها، دریاچه ها یا در دریاها زندگی کنند. ممکن است از انواع دوزیستان یا خاکی باشند ولی از هر نوعی که باشند به رطوبت وابسته اند و توزیع و انتشار آنها به میزان رطوبت زمین و هوا ارتباط دارد. نقطه مشترک دیگر انواع زالوها در خوی انگلی است. زندگی انگلی زالوها در خارج از بدن است و از این جهت از کرم های انگلی که در درون بدن زندگی می کنند متمایز می شوند.   

خون آشامی صفت مشترک اغلب زالوهاست. از نظر جانورشناسی زالوها در طبقه بندی آنالیدها جای می گیرند. زالوها کرم هایی هستند به طول یک تا چند اینچ و در هر انتها بادکش دارند. بادکش مکنده انتهای خلفی درشت و پهن تر است حال اینکه بادکش انتهای قدامی کوچک تر و باریک تر است. بادکش ها برای اتصال تغذیه و حرکت جانور خلق شده اند.

زالو دارای چینه دان قابل اتساعی است که می تواند خون زیادی را در خود ذخیره کند. بعضی از زالوها ماهیچه های پرقدرتی دارند و می توانند بدن خود را باز و جمع کنند به طوری که قادرند با حرکت موجی خود ماهرانه در آب شنا کنند یا در سطح جامدی بخزند. همه زالوها هرمافرودیت (دوجنسی) هستند و علاقه دارند پیش از آنکه خود را گشنیده کنند با همدیگر بیامیزند و عمل لقاح انجام دهند و بدین ترتیب اسپرم یک زالو تخمک زالوی دیگر را بارور سازد.

زالوهای آبزی انگل ماهی ها و لاک پشت ها هستند و معمولاً وقتی به میزبان خود می چسبند به سادگی او را رها نمی کنند. اغلب زالوهای آبزی به رنگ خاکستری متمایل به قهو ه ای و دارای خطوط رنگی هستند. زالوی پزشکی نمونه ای از این نوع زالو است.   

گزش زالوها بی درد است. آنها خود را به میزبان های شناگر می چسبانند و پوست یا مخاط را با سه آرواره شاخی خود به شکل شکاف سه شاخه می درانند و به کل بادکش دهانی که به مثابه یک سیستم ایجاد خلأ عمل می کند و خون را به جیب های قابل اتساع قسمت میانی لوله گوارش پمپاژ کرده و برای ماهی ها ذخیره می کنند. تخم ناشی از آمیزش زالوها با یکدیگر به شکل پیله در خاک یا در سنگ یا کنده های درخت در حاشیه آب افکنده می شود. بعضی از زالوهای آبزی از کرم های خاکی و تخم قورباغه ها تغذیه می کنند و انواع دیگری از زالوهای آبزی که قدرت مکندگی چندانی ندارند از کرم های خاکی لارو و حشره و حتی لجن های آلی کف استخر امرار معاش می کنند.

بعضی از این زالوها به حلزون ها حمله می کنند. بعضی ها که آرواره یا دندان ندارند و دارای قدرت گزش نیستند، به بریدگی هایی که خون تازه ای دارند یا به دور جانورانی که تازه کشته شده اند و خون تازه ای از آنها جریان یافته است جمع می شوند. زالوهای خشکی در مناطق استوایی آسیا و جزایر اقیانوس پاسیفیک و هند یافت می شوند. انواع خون آشام این زالوها وارد مجاری بینی و سینوس ها می شوند و آنقدر خون می خورند و باد می کنند که راه فرار از این مجاری برای آنها باقی نماند. در جنگل های باران خیز هند و سیلان زالوهایی در هر ردپای گله ها تا دام یا در بوته ها و درختان وجود دارند که از طریق حس بویایی یا نور یا درجه حرارت یا حس مکانیکی به حیوان رهگذر حمله می کنند. مواردی گزارش شده است که افراد مجروح یا مفقود در جنگل از حمله هزاران زالو از این نوع از پا درآمده بودند.   

 

زالو درمانی

درمان با زالو که ریشه تاریخی صد هزار ساله دارد و مدتی به درازای قرن گذشته منسوخ شده بود، یک بار دیگر به میدان آمد و در جراحی و کنترل درد به کار گرفته شد. در سال ۲۰۰۱ پژوهشگران دانشگاه ویسکانسین در مدیسون یک زالوی مکانیکی ساختند که شبیه به یک بطری کوچک بود و به یک فنجان متصل می شد. با این دستگاه داروی ضد انعقاد تجویز و در صورت لزوم خون گرفته می شد. در امریکا شرکت Leeches USA Ltd هر زالوی زنده را به قیمت ۶ تا ۷ دلار اخیراً به بازار آورده است. پژوهشگران دانشگاه اسن (Essen) در آلمان اخیراً نتایج یک کارآزمایی بالینی را گزارش کرده اند که شامل ۵۱ بیمار مبتلا به استئوآرتریت اولیه زالو بوده اند. این بیماران به طور اتفاقی در یک جلسه با زالو درمان شدند به این ترتیب که ۴ تا ۶ زالو در منطقه دردناک اطراف مفصل قرار داده شد و این گروه با گروه دیگری که دیکلوفناک موضعی می گرفتند مقایسه شد.

نتیجه این تحقیق که در خبرنامه پزشکی Family practice news در ژانویه ۲۰۰۴ آمده است کاهش درد در ۲۴ ساعت بوده. درمان با زالو آغاز شد و مجدداً اهمیت یافت و اثر کاهش درد نسبت به گروه شاهد دیکلوفناک به طور بارزی بیشتر بود. (نسبت ۵/۵۳ به ۳/۱۹ در گروه زالو در مقایسه با ۵/۵۱ به ۴/۴۲ در گروه دیکلوفناک) به نقل از این خبرنامه در یک دسته ۱۳ موردی پیوند مجدد لب به دنبال صدماتی مانند گاز گرفتن سگ در ۱۱ مورد از زالو استفاده شد. تمام موارد درمان شده با زالو موفق بود اما در به کار گرفتن در محل گزش زالو جوشگاه زخم دیده می شد.

سالیان درازی بود که استفاده از زالو برای حجامت به دلیل انتقال بیماری ها از جمله هپاتیت از رونق افتاده بود. مجله لارنگوسکوپ در سال ۲۰۰۲ پژوهشی را ارائه داده است که از استفاده مجدد زالو در بیماران مبتلا به احتقان وریدی به دنبال پیوندهای آزاد در جراحی های ترمیمی حکایت دارد. این پیوندها به رغم برقراری یک جریان خون شریانی خوب به علت احتقان وریدی از بین می روند. در این مطالعه ۴۵۰ بیمار که در فاصله ژانویه ۱۹۹۵ تا سال ۲۰۰۰ تحت درمان جراحی ترمیمی سر و گردن با روش پیوند آزاد قرار گرفتند ۸ بیمار یعنی چیزی در حدود ۸/۱ درصد آنان دچار احتقان وریدی غیرقابل علاج با روش جراحی متعارف قرار گرفتند برای این ۸ بیمار برنامه زالودرمانی با زالوی پزشکی مراقبت ویژه، بررسی مکرر خون، تزریق خون در صورت لزوم و پیشگیری آنتی بیوتیک علیه آئروموناس هیدرفیلا به اجرا درآمد.   

در ۸ مورد برنامه مزبور موفقیت آمیز بود و برای هر پیوند به طور متوسط از ۲۱۵ زالو استفاده شد. محققان فوق به این نتیجه رسیدند که با قبول عوارض و در نظر گرفتن ملاحظات و تمهیدات ویژه استفاده از این شیوه در پیوند موفقیت آمیز جراحی های ترمیمی می تواند سودمند واقع شود.

 

زالو در مجرای تنفسی

همچنانکه خاطرنشان شد گزش مکش و به دنبال آن مکش خون توسط زالو با دو پدیده همراه است؛ یکی بی درد بودن گزش و حتی بی حسی در محل مکش خون است و دیگری عدم انعقاد خونی که جریان می یابد. عامل هر دو پدیده را باید در پیدایش موادی در بزاق زالو جست و جو کرد. هیرودین ماده ضدانعقاد شناخته شده است ولی ماده به وجود آورنده بی حسی ناشناخته و مجهول است.   

هر دو پدیده در بیماریزایی و روند درمان مؤثرند.    

کمتر پزشکی در ایران است که در مناطق روستایی و دورافتاده طبابت کرده باشد و با پدیده زالو به عنوان جسم خارجی در بینی، نازوفارنکس، گلو و حنجره و حتی دستگاه تنفس چندان آشنایی نداشته باشد. این موضوع برای غربی ها و ممالک راقیه غریب می نماید.   

در سال ۱۳۶۰ نگارنده در مرکز سیستان و بلوچستان به سه مورد جالب برخورد کرده و بیمار نخست پانزده روز زالو را در حفره داخل حنجره تحمل کرده بود تا سرانجام خود را به درمانگاه گوش و حلق و بینی بیمارستان خاتم الانبیای زاهدان رسانده بود فاصله بسیار دور آبادی های بلوچستان از همدیگر و تأخیر در تشخیص یا عدم اقدام عملی در صورت تشخیص موجب تأخیر طولانی بیمار در معرفی خود به درمانگاه بود. بیمار در بدو ورود به درمانگاه وحشت زده، بی قرار، خسته، تکیده و معذب می نمود. احساس جسم خارجی زنده در گلو، حرکت چندش آور همراه با سرفه و احساس خفگی و خلط خونی فراوان تصویر رنج آور را ترسیم می کرد.

بیمار متعاقب نوشیدن آب از چشمه دچار عارضه شده بود. با تجویز پیش داروی مرفین و آتروپین و اجتناب از بی حسی افشانه لیدوکائین با لارنگوسکوپی مستقیم توده متحرک سیاه اشباع از خون مشاهده شد. نگارنده در آن شرایط و زمان مجهز به تکنولوژی فیلمبرداری ویدئویی با دوربین عکسبرداری از حنجره نبوده است تا بتواند منظره مستند فوق را در نشریات صاحب نام بین المللی منعکس کند یا نحوه بیرون آوردن آن را از طریق فیلمبرداری در کنگره های خارج از کشور به نمایش بگذارد. لهذا به ثبت گزارش این مورد به همراه دو مورد دیگر در مجله اتحاد پزشکان و داروسازان بسنده شد.   

بیمار دوم به فاصله چند روز از بیمار فوق مراجعه کرد و تابلو مشابهی داشت. زالو در این بیمار نیز به همان روش خارج شد. عدم استفاده بی حسی موضعی بخصوص پاشیدن لیدوکائین در منطقه بدان دلیل بوده است که امکان داشت زالو محل اتصال خود را رها کرده و به صورت توده بی حسی در برنش های تحتانی و قسمت های پایین ریه جای گیرد و در آنجا بر روی بستری از خون تازه مزاحمت بیشتر فراهم کند که قهراً خروج آن تمهیدات و مشکلات بیشتری را ایجاب می کند.

علاوه بر خطر سقوط زالو در مراکز حیاتی پایین تر در اثر مصرف موضعی لیدوکائین خود زالو همچنان که گفته شد با ایجاد بی حسی طبیعی در ناحیه محل اتصال خویش نیاز داروی بی حسی را مرتفع می سازد.   

مورد سوم زالو در بینی و نازوفارنکس کودک شیرخوار هشت ماهه ای بود که او را در آب چشمه شست و شو داده بودند. کودک در اثر خون دماغ شدید و کم خونی مفرط در معرض مرگ قرار داشت و اقداماتی چون تامپون و داروهای منقبض کننده خون بی فایده بود. زالو در ظرف چند روز از فرط مکیدن خون حجیم و درشت شده بود که خروج آن از مدخل قدامی سوراخ بینی ناممکن می نمود و در برابر بیرون کشیدن با پنس مقاومت می کرد، به ناچار از نازوفارنکس خارج شد.

 

منابع و مآخذ   

۱- زالو در دستگاه تنفس گزارش از سیستان و بلوچستان، دکتر عبدالحمید حسین نیا، شماره ۱۱ و ۱۲، سال اول، آذر و دی ۱۳۶۰، ماهنامه اتحاد پزشکان و داروسازان ایران   

۲- قانون در طب کتاب اول، تألیف شیخ الرئیس ابوعلی سینا، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی (هژار)، انتشارات سربند تهران، ۱۳۶۴    

۳- Encyclopaedia Britannica, Volume 13, William Benton Publisher 1978

۴- زالودرمانی در بیماران مبتلا به احتقان مریضی به دنبال انجام فلپ های آزاد، نشریه خبری جامعه جراحان، گلو و بینی، سر و گردن مهرماه ۸۱، شماره پی در پی ۹۰   

۵- درمان با زالوپزشکی امروز شماره ۵۳۰، مردادماه ۱۳۸۳   

* متخصص و جراح گوش و گلو و بینی

منبع: www.sharghnewspaper.ir

 

منبع:  انجمن تحقیقات طب سنتی ایران

 


ارسال یک پاسخ

لطفا دیدگاه خود را وارد کنید!
لطفا نام خود را در اینجا وارد کنید

2 × 1 =