زیره

زیره

زیره

نام انگلیسی : Cumin
نام علمی: CuminumCyminum L.
تیره جعفری:Umbelliferae

ویژگی های گیاه شناسی زیره

گیاهی علفی، یک ساله، بی کرک و متعلق بهخانواده چتریان است.ساقه آن راست ونخی شکل است و برگهای بریدهبریده ای به رنگ سبز دارد.گلهای کوچک سفید یاصورتی دارد که در انتهایساقه جمع می شوند. ارتفاع آن بین ۱۵ تا ۵۰ سانتی متر است.میوه آن در دو انتها نازک و کشیده است.ریشه اش سفید رنگ، دراز و عمودی می باشد.
قسمت های دارویی این گیاه میوه آن است و به ندرت از ریشه گیاه هم استفاده می شود.
خاستگاه اولیه این گیاه ناحیه علیای مصر و سواحل نیل بوده است ولی امروزه به حالت خودرو یا پرورشی در مناطق مختلف یافت می شود.از جمله در تبریز، خراسان (جنوب سبزوار)، تهران، می روید و در ناحیه ای به نام کیش لک (بین تهران و سمنان)، سمنان، سرخه (در ۱۱۰۰ متری) و دامغان به صورت خودرو یا نیمه خودرو رشد می کند.
این گیاه از اردیبهشت تا اوایل خرداد برداشت می شود.
گیاه را با دست از ریشه بیرون می آورند یا با داس برداشت میکنند سپس آنها را خشک کرده و بذر را از سایر اندام ها جدا می نمایند و با استفاده از جریان هوا آنها را تمیز و بسته بندی می کنند.

ترکیبات شیمیایی میوه گیاه

۷درصد روغن، ۱۳ درصد رزین ، تانن، ترپن ها: پی سیمن و دی پنتن،آلدهیدی به نام ”کومینول“ که بوی زیره مربوط به این آلدهید می باشد و مقدار آن در زیره بستگی به محل کشت آن دارد و مقدار آن از ۳۰ تا ۵۰ درصد تغییر می کند.

زیره سیاه

نام انگلیسی:      Caraway,carwey
نام علمی:  Carumcarvi
تیره جعفری:Umbelliferae

ویژگی های گیاه شناسی

گیاهی علفی و ۱، ۲ یا چند ساله است که عملکرد گیاهان دو ساله بیش از یک ساله است.گلها و برگها شبیه زیره سبز است.ریشه ای راست، دوکی شکل و گوشتدار دارد.
ارتفاع آن ۳۰ تا ۶۰ سانتی متر است.قسمت دارویی این گیاه هم میوه (دانه) آن است.
این گیاه به صورت خودرو در نواحی شرق هند، ایران و مصر می روید و در نقاط دیگر هم پرورش می یابد.این گیاه در بلوچستان، تبریز، اصفهان، خوزستان، کرمان، تربت حیدریه، سیستان، زنجان،همدان،کرمان، کرج، تهران،شاهرود، مازندران، گیلان(رودبار) و قزوین رشد می کند.
کاشت این گیاه در زمان مناسب نقش موثری در افزایش عملکرد دارد. در بعضی از کشورها زیره سیاه را معمولاً اوایل تابستان و یا حتی اواخر تابستان (مرداد – شهریور) کشت می کنند ولی اوایل بهار (یا اواخر اسفند) زمان مناسب تری برای کاشت زیره سیاه است.

ترکیبات شیمیایی زیره سیاه

تانن،موم،مواد رزینی،یک روغن ثابت سبز رنگ،مواد قندی،مواد ازته .میوه این گیاه حاوی ۳ تا ۴ درصد اسانس است که اسانس آن شامل دی هیدرو کاروئول، لیمونن، و نوعی ترپن به نام ”کارون“ و دو نوع ستن است.
البته اندام های دیگر گیاه مانند ریشه، ساقه، برگ، گلها و چترها نیز دارای اسانس هستند ولی قسمت عمده اسانس در میوه ها ساخته و ذخیره می شود که این اسانس از بهترین کیفیت برخوردار است.
تفاوت بوی زیره سبز و زیره سیاه به دلیل متفاوت بودن ترکیبات اصلی اسانس آنهاست.

زیره (کمون) از دیدگاه طب سنتی

در دوم گرم و در سوم خشک یا گرم وخشک است گرمی بخش،باد شکن،بادزا،تکه کننده
 خشکاننده و گدازنده وچنانچه می گویند قابض نیز می باشدمضر ریه است و مصلح آن کتیرا می باشد

اثر زیره بر روی سیستم گوارش

معده را تقویت می کند، سوء هاضمه را درمان می کند و ترشی غذا در معده را برطرف می کند.ضد نفخ است لذا همراه غذاهایی که نفاخند مانند حبوبات مصرف می شود.
جویدن چند دانه زیره سبز بوی سیر را از بین می برد.
خوردن مخلوط زیره سبز همراه سرکه و آب قبل از غذا موجب تحریک اشتها می شود و کبد را تقویت می کند.
آب دم کرده ریشه زیره گاز معده و روده را برطرف می کند و دردهای معده را تسکین میدهد.
برای از بین رفتن انگلهای معده، زیره را بکوبید و با آب کرفس مخلوط کنید و بخورید.
برای قطع سکسکه هم از آن استفاده می شود.
اگر با نمک ساییده شود و خورده شود باعث قطع سیلان رطوبتهای معده می شود.
خوردن دانه زیره قابض و خشک کننده است مخصوصا زیره کرمانی که قبضش بیشتر از زیره سبز است ولی آشامیدن عصاره زیره بیابانی با ماء العسل شکم را روان می سازد.
برای رفع نفخ روده و معده می توانید دم کرده زیره را تنقیه کنید

اثربرروی پوست

شستن صورت با آب زیره سبب زیبایی آن می شود.
خوردن آن نیز رنگ و رو را صفا می دهد اما اگر زیاده از حد معین مصرف شود زردی رنگ را به دنبال می آورد.
اگر زیره را با نمک بسایید و روی انگشتان ضماد کنید و دستها را همیشه چرب نگه دارید، پوسته پوسته شدن کنار ناخن از بین می رود.
برای نرمی پوست دستها و برطرف شدن ترک خوردگیهای موجود هر شب روغن زیره را بر پوست بمالید. 

اثر بر اندام تنفسی

دم کرده زیره برای رفع برونشیت مؤثر است و برای دم کردن ۵ گرم زیره را در یک لیتر آب جوش ریخته و به مدت چند دقیقه بگذارید دم بکشد.
نکته: زیره برای افرادی که ناراحتی های ریوی دارند مضر است ولی اگر با کتیرا خورده شود بی ضرر است.
برای بند آمدن خونریزی بینی میتوانید زیره را بسایید و با سرکه قاطی کنید و ببویید یا این که فتیله آلاینده به زیره را در سوراخ بینی کنید.
اگر زیره را با سرکه آمیخته و با آب بخورید داروی تنگی نفس است و به گفته جالینوس داروی بلند نفسی و خفقان سرد است.

اثر بر چشم

افشره زیره بیابانی که به یونانی آن را قابیوس یعنی دود گویند، دیده را جلا میدهد زیرا همچون دود سبب اشک ریزش از چشم می شود. اگر همین افشره را با داروهای برکندن موی چشم قاطی کنید، نمیگذارد دیگر مویی بروید.
اگر مخلوط ساییده زیره با روغن زیتون را در چشم بچکانید ناخنه را از بین می برد و اگر بر لکه های سیاه خونی زیر چشم بچکانید بسیار نافع است.
دانه له شده زیره را در آب برنج خام خیس داده و مایع به دست آمده را قطره قطره روی زخم چشم بریزید، التهاب زخم چشم را از بین میبرد.

اثر بر دندان

اگر گرد زیره را داخل حفره دندان کشیده شده بریزید از خون ریزی آن جلوگیری می شود.
دم کرده زیره برای تسکین دندان درد مفید است که به این منظورباید دهان را با آن شستشو دهید.
برای درمان قطره قطره ادرار کردن اگر زیره را تفت داده و سرخ کنید و با آب بخورید مؤثر است.
زیره و ریشه اش قاعده آور، ادرارآور و ضد تشنج است.زیره ترشحات زنانگی را بر طرف می کند.برای بیماری صرع مفید است.
زیره به ویژه زیره بیابانی که تخمش شبیه سوسن است اگر سوپ شود، برای معالجه و بهبودی زخمها بسیار مفید است در ضمن اگر این نوع زیره تناول شود پاد زهر حشرات سام است.
از زیره سیاه جهت تقویت اعصاب، ضد اضطراب، ضد افسردگی وضد تشنج یاد شده است.
زیره سیاه جزء مواد خوراکی که کاهش دهنده چربی خون و کلسترول است یاد شده است.
از زیره برای درمان غلبه بلغم استفاده می شود.
یکی از داروهای مؤثر در گرفتگی عروق کرونر، زیره سبز و سیاه می باشد.
از این گیاه برای درمان لکنت زبان استفاده می شود، به نقل از عیون اخبار الرضا: اگر زیره سیاه و سبز و آویشن شیرازی و نمک (از هر کدام یک مثقال) را با هم مخلوط نموده و جوشانده شود سپس صاف کرده و غرغره شود، برای از بین رفتن لکنت زبان مفید است البته این عمل را باید تا بدر درمان چاقی از زیره استفاده می شود زیرا سوخت وساز را افزایش می دهد. مصرف متناوب قطره زیره با قطره لیمو ترش برای کاهش وزن توصیه شده است.
زیره عرق را زیاد می کند و همین امر سبب برطرف شدن بوی بد عرق می شود.اسانس میوه این گیاه خاصیت ضد باکتریایی دارد و در برخی کشورها برای ضد عفونی کردن نخ بخیه از اسانس زیره سبز استفاده می کردند.
در صنعت از اسانس زیره سبز به منظور تولید عطر و ادکلن استفاده می شود.

فراورده دارویی گیاه زیره

رگلیس معطر: در نفخ معده و اثنی عشر،‌گاستریت و گاسترالژی به کار می رود
سامی لاکساین:این دارو برای درمان کوتاه مدت یبوست به کار می رود.
قطره شیر افزا:برای افزایش شیر مادر به کار میرود. همچنین باعث برطرف شدن اختلالات گوارشی و آرامش طفل می گردد.
شیرینوش:در زخم معده و اثنی عشر، ‌گاستریت و گاسترالژی به کار می رود.
افشرده زیره ۲%:برای کاهش وزن و تثبیت آنو کاهش اشتها
قطره سنکل: جهت دفع سنگهای مجاری ادراری ،، تسکین دردهای کلیوی و عفونتهای مجاری ادرار بکار می رود .

منابع

قانون ج۲  مترجم عبدالرحمن شرفکندی(هه ژار)
مخزن الادویه
گیاهان دارویی شهرستان قائنات        محسن پویان و سید مهدی جوادزاده
مصارف آرایشی و بهداشتی گیاهان     دکتر بهرام دلفان و مرضیه رشیدی پور
گلچین جامع از کتب گیاهان دارویی و عطاری ایران      مرتضی صفایی
فرهنگ مصور گیاهان دارویی                         مصطفی رحیمی نیا
دایره المعارف درمان طبیعی بیماری ها              علیرضا صدری و شهربانو شریفی
خواص گیاهان از منظر طب جدید و احادیث          فاطمه کاوه و خدیجه کاوه
مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی همدان (مقاله پژوهشی)
مجله علوم پایه پزشکی ایران ج۹ ،ش۳
فصلنامه علمی، پژوهشی فیض
مقاله پژوهشی    نویسندگان: دکتر فاطمه توسلی و جمیله شریفیان و سید رضا مظلوم

منبع:  انجمن تحقیقات طب سنتی ایران