مطلبی کوتاه پیرامون خواب و بیداری
خواب و بیداری یکی از امور شش گانه حفظ سلامتی است که در دهه اخیر بسیار مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و مطالعات متعددی در این زمینه صورت گرفته است.با این وجود مسائل بهداشت خواب و بیداری همچنان از وضعیت مناسبی برخوردار نیست و شاهد اختلالات خواب به اشکال گوناگون هستیم.
در این یادداشت در چند بخش به این موضوع خواهیم پرداخت: وجه نیاز به خواب، مکانیزم خواب، نحوه و زمان خواب
وقتی که انسان بیدار است، قاعدتاً دنبال کار فکری و جسمی است و وقتی به تعبیر پزشکی ایرانی، «فعل» انجام می شود، «قوا» مصرف شده و تحلیل می روند.منشأ قوای نفسانی (یکی از قوای سه گانه بدن) در مغز است و بعد از فعّالیّت روزانه، ضعیف می شود که باید در یک زمان مناسب و کافی، قوا تمدّد پیدا کنند و آماده فعّالیّت روز بعد شوند.
در کتب پزشکی حکما آمده است که وقتی رطوبت معتدلی در دِماغ(مغز) غلبه می کند و روح نفسانی را غلیظ می کند، روح نمی تواند به اعصاب نفوذ کند و حسّ و حرکت باطل شده و خواب پدید می آید. حال گفته می شود که وقتی می خوابیم، روح به داخل بدن میل می کند و در نتیجه ظاهر بدن سرد می شود. وقتی روح در بدن مجتمع می شود، هضم قوی تر می گردد. پس نتیجه می گیریم که یکی از عوارض کم خوابی، ضعف و نقص هضم است. (قبل از این که در ضعف هضم، داروهای گرم کننده معده مثل زیره و انیسون و سیاه دانه را تجویز کنیم، به وضعیّت خواب فرد توجّه کنیم و از او سؤال کنیم!)
گفتیم که در طول خواب، قوای تحلیل رفته بازسازی می شوند. باید بدانیم که این عمل در افراد دارای مزاج جبلّی گرم در زمان کوتاهتری انجام می شود؛ چون سرعت واکنش ها در بدن ایشان بالاتر است. درحالی که افراد با مزاج جبلّی سرد، نیاز به زمان طولانی تری برای این کار هست. وقتی گرمی و خشکی با هم در کسی(بویژه در مغز او) جمع شود (مزاج صفراوی و سوء مزاج صفراوی)؛ باعث بروز کم خوابی می شود و به همین علّت افرادی را می بینیم که با ۴ ساعت خواب در شبانه روز، سرحال به امور خود می پردازند. برخلاف آن، رطوبت است که خواب را سنگین می کند. (مَثَلی هست که می گوید: خواب، خواب میاره. اشاره به این معنی است که طبع خواب، سرد است و با سرد شدن مغز، احساس نیاز به خواب هم بیشتر می شود. پس دور باطل پیش می آید و فرد به پرخوابی عادت می کند.)
اگر مدّت زمان خواب طولانی شود، سردی و خشکی بر بدن غلبه می کند. علّت این است که زمانی که بدن از هضم غذا فارغ می شود، به تحلیل رطوبات و روح خواهد پرداخت که نتیجه آن، خشکی بدن است. پس بی حکمت نبود این کار قدیمی ها که اجازه نمی دادند کسی بدون شام بخوابد و در حدیث نبوی داریم که: «هرکس بدون شام بخوابد، رگی به نام عَشا در بدن تا صبح او را نفرین خواهد کرد.»
چند نکته
– خواب صحیح و کامل زمانی رخ داده است که وقتی فرد از خواب برمی خیزد، کاملاً بانشاط و سرحال باشد، حسّش قوی شود، افعال بدن به درستی اجرا شود و هیچ کسالتی باقی نمانده باشد. اگر این علائم موجود نباشد، معلوم می شود که خواب دارای کیفیّت یا کمّیّت کافی نبوده است.
– بهترین زمان خواب وقتی است که غذا از هضم اوّل معدی عبور کرده باشد (یعنی حدود ۲ تا ۳ ساعت بعد از غذا). خوابیدن قبل از عبور غذا از معده، باعث فساد هضم و رؤیاهای بد است و گاهی نیز باعث صعود بخارات به مغز و ایجاد صُداع(سردرد) می شود. همانطوری که قبلاً نیز اشاره شد، خواب با شکم کاملاً خالی نیز باعث تحلیل رطوبات بدن است. پس در همه جا اعتدال مناسب است.
– در هر زمان که انسان قصد خواب دارد، باید ابتدا به پهلوی راست دراز بکشد و بعد از چند دقیقه به پهلوی چپ برگردد و در زمان طولانی تری در آن حالت باشد(به خواب رود) و دوباره به پهلوی راست بازگردد. هنگام برخاستن از خواب نیز از پهلوی راست بلند شود.(دستور امام رضا(سلام الله علیه) در رساله ذهبیّه)
– خوابیدن به پشت و به رو مجاز نیست.به پشت خوابیدن باعث ریختن نزله ها به ریه و تجمّع مواد در مهره های پشت و کمر و نتیجتاً بروز درد مفاصل، کمردرد، بیماریهای ریوی و…می شود و به رو خوابیدن نیز ایجادکننده ضعف هضم و ضعف بینایی است.
– در طول شبانه روز، بهترین زمان خواب از سرشب است تا قبل از سحر و نیز چند دقیقه قبل از ظهر(مُسمّی به خواب قیلوله). خواب در غیر از این ساعات، کم کیفیّت، کم بازده و حتّی گاهی انرژی گیر و مضر است. کافی است چند شب خواب این ساعات را امتحان کنیم و ببینیم که چه اثری روی شادابی و نشاط ما می گذارد.
– خواب بعضی از اوقات از همه نکوهیده تر است؛ ازآن جمله است بین الطّلوعین(بین اذان صبح تا طلوع آفتاب) و قبل از غروب آفتاب.
– خواب باید در محل تاریک و به دور از صدا و محرّکات بیرونی باشد تا ارواح کاملاً به داخل رفته و تمدّد پیدا کنند.
– یکی دیگر از کارهایی که می تواند کیفیت خواب را بهبود دهد، روبه قبله بودن و رفتن باوضو به رختخواب است. محاسبه اعمال روزانه و حدیث نفس قبل از خواب، توصیه بزرگان است؛ چون خواب برادر مرگ است و کسی مطمئن نیست که حتماً صبح از خواب بیدار خواهد شد!
منبع: انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
