نقش ورزش در دوران سالمندی از دیدگاه رازی، حکیم میسری، ابن سینا و جرجانی


 

نقش ورزش در دوران سالمندی

 سالمندی گذر از مرحله ای به مرحله جدیدی از زندگی تلقی می گردد. دوران پیری واقعیتی است اجتناب ناپذیر که بهتر است به جای تسلیم شدن به آن، تلاش کنیم با اتخاذ تدابیر لازم، بهترین و بیشترین بهره و لذت را از این دوره عمر برای سالمندان ایجاد نموده و به همین منظور لازم است به این دوران دیدی واقع بینانه داشته و با به کارگیری روش های مفید و مؤثر صاحب نظران آن، به این امر مهم دست یابیم.

طبع در سالمندان خشک تر از دیگر سن هاست و در این زمینه رازی میگوید: همواره به خشکی تن آدمی از روز زاده شدن تا سالخوردگی و کهن سالگی افزوده می شود. در پایان پیری فرایندی جز چیرگی خشکی به تن دیده نخواهد شد. همچنین ابن سینا بیان میدارد : پیری یک روند طبیعی در ادامه فرآیند حیات می باشد. همچنین جرجانی میگوید: مزاج پیری سرد است و خشک و هرگاه که مردم به پیری رسند، همه تدبیرهای وی باید که به گرمی و تری میل داشته بود.

بر همین ضرورت و به منظور رسیدگی بهتر به مسائل و مشکلات جسمی و روحی سالمندان، امروزه خدمات پزشکی در بسیاری از کشورهای جهان از نظر سنی به سه شاخه مهم طب اطفال و طب داخلی و طب سالمندان طبقه بندی شده است.

 

 اهداف طب سالمندان عبارتند از:

الف) مراقبت های علمی و اصولی از سالمندان

ب) پیشگیری از بروز بیماری های جسمی و روحی

د) تشخیص زودهنگام و درمان به موقع آنها

و) شاد زیستن و بهره مندی از یک زندگی فعال

در این مطالعه سعی بر آن شده تا با استفاده از تجارب، دیدگاه ها و توصیه های علمای طبی مورد مطالعه (رازی، ابن سینا، جرجانی) از طریق مطالعه آثار ارزشمند ایشان و دیگر منابع علمی، در مورد دوره سالمندی و ورزش سالمندان، نظرات ایشان را استخراج و به علاقمندان آن ارائه گردد.

همان طور که می دانیم، سالمندان یکی از گروه های آسیب پذیر هر جامعه می باشند که به لحاظ حساسیت خاص این گروه از نظر جسمی و روحی، نیازمند توجه ویژه به لحاظ قرار گرفتن در معرض آسیب های اجتماعی، جسمی، زیستی ومحیطی می باشند. آنچه مسلم است این است که از پدیده سالمندی نمی توان جلوگیری و پیشگیری به عمل آورد و این امر مشمول همگان خواهد شد. به همین دلیل با مراقبت و مواظبت و نیز انجام یک سری دستورات تحت عنوان (شیوۀ زندگی سالم در دوران سالمندی) می توان این دوره از حیات افراد را به دورانی شاد و لذت بخشی تبدیل نمود. در باب پاسداشت تندرستی، رازی می گوید:بودن جنبش، آرامش و شادی، سلامت خوراک و نوشیدنی ها، بیرون راندن پس مانده ها، گزینش درست خانه، پیگیری رویدادهای بد (پیش از آنکه بزرگ تر شوند)، توجه به خواست های روانی و نگاهداشت عادت ها، از عوامل تأمین تندرستی می باشد.

امروزه رعایت اصول گفته شده فوق که قرن ها پیش بیان شده اند، موجب افزایش امید به زندگی و کاهش مرگ و میر گردیده و در نتیجه روز به روز به تعداد سالمندان جهان افزوده می شود. ابن سینا، سالخوردگی را از نقطه نظر تعریف « سلامت و بیماری »، نه سلامت کامل و نه بیماری کامل می داند؛ بلکه یک حالت بینابینی نظیر دوره نقاهت بیماری ها دانسته و در آنجا تعریف سلامت، بیماری و حالت بینابینی را متذکر میشود و چنین می گوید: تندرستی حالتی را گویند که بدن انسان از حیث مزاج و ترکیب در چنان کیفیتی باشد که کنش های آن جملگی درست و صحیح باشد و بیماری حالتی است که در نقطه مقابل و مخالف حالت تندرستی باشد. حالت واسط تندرستی و بیماری، آن است که در آن نه تندرستی کامل و نه بیماری کامل برای تن وجود دارد، مانند: تن سالخوردگان و تازه شفایافتگان و نوزدان.

همچنین آمده است که، هرچند سالمندی یک فرایند مداوم در حیات انسان است؛ ولی اینکه چه وقت یک فرد، سالخورده یا پیر تلقی می شود، تعریف واحدی وجود ندارد؛ زیرا هر فرد به شیوه متفاوتی پیر می شود. در دانشنامه حکیم میسری که در میراث ادبی و علمی ایرانیان به عنوان کهن ترین مجموعه منظوم طبی به زبان فارسی شناخته می شود و در محدوده زمانی قرن چهارم هجری تألیف شده است. اگر اغراق نشود این کتاب یکی از کامل ترین کتب طبی است که مجموعۀ مفصلی از شیوه های درمانی و انواع و اقسام داروها را با نحوه تجویز آنها بیان کرده است

درباره موضوع مورد بحث (طب سالمندان) در موارد مختلف، اشاراتی دارد؛ از آن جمله اینکه وی معتقد است:

فصد کردن میانسالان به میزان کم در درمان بیماری ها به جز اسهال مفید است، اما نباید در دارو دادن به پیران افراط شود یا ایشان را بدون دلیل موجه فصد نمایند و همچنین آمیزش جنسی و فعالیت شدید بدنی برای تندرستی ایشان زیان آور است؛ وی، استحمام و خوردن غذاهای سبک و لطیف را برای مزاج سالمندان در کنارِ خواب و بوییدنِ رایحه های خوش، مناسب می داند.

همچنین حکیم جرجانی در باب پانزدهم کتاب خفی علایی تبیین می نماید که: «مزاج پیری سردست و خشک، و هرگاه که مردم به پیری رسد، همه تدبیرهای وی باید که به گرمی و تری داشته بود، جون [چون] گرماوه رفتن، و مالیذن (ماساژ یامالش) و باید که باعتدال باشد، بر روغن های گرم و خوش بوی خوذ را [خود را] چرب کردن، جون روغن سوسن و یاسمن و عطرها معتدل و شراب صرف به مقدار معتدل، و در بستر نرم غلطیذن و ریاضت اندک و شاذکامی و خوشدلی جستن، و از هر جه [چه] مزاج پیری دارد، چون اندوه و ترس و عطرهای سرد، جون کافور و نیلوفر و از طعام ترش، خویشتن دور باید داشت، و بباید دانست که هوای بذ [بد] و بخارها و تری های ناخوش و دوذ [دود] و غبارها همه در پیران اثر زیادت کنذ [کند] از آنک در دیگران خویشتن [را] از این همه نگاه باید داشت، و غذا بتفاریق و اندک اندک باید خورد. واگر کسی را معده، احتمال کند که بیکبار تمام بخورد، روا باشد، و طعام پس از آنک از گرماوه بیرون آید موافق تر باشد، و طعام خورده اندر گرماوه نشاید رفت، و طعام های غلیظ که سودا افزاید نشاید خورد، مگر وقتی که در معده رطوبت گرذ [گرد] باشد، بر سبیل علاج روا بود، و چیزهای تیز جون آبکامه و غیر آن نشاید خورد، و شیر سوذ]سود] دارد، اگر در معده ترش نشود و باذ [باد] نکنند. بذین [بدین] سبب برنج بشیر(شیربرنج) با عسل یا با شکر سوذ دارد.

و گرسنگی سخت زیان دارد، و اندر معده و امعای پیران رطوبت بسیار گرداند. گاه گاه حاجت آید بنرم داشتن طبع؛ و بعضی مردمان را در پیری، طبع خشک تر شود و قلیه گندنا با روغن زیت یا آبکامه بیش از طعام دیگر بخورد، طبع را نرم کند. و اما آب اندر آب و نمک پزند و با آبکامه و روغن زیت بخورند، طبع را نرم کند و پنج درمسنگ بسفایح با دسته برگ کبریت بپزند و بپالایند و مقداری تخم معصفر پاک کرده و کوفته و در وی بجوشانند طبع را نرم کند و احشا را پاک کند، جهار[چهار]درم افتیمون (=گل گلاب)، با جند [چند] دانه انجیر خشک و لختی تخم معصفر بکوبند و بخورند، اجابتی تمام کند، و انجیر خشک در ماءالعسل پیش از طعام بخورند، طبع نرم کند. و هر وقت این ملینات یکی بکار می دارد، تا طبع با یک چیز خو نکند، و تا ضرورت نباشد فصد نکند، و طعام گوشت آبه خورد و شورباهای گندم و مانند آن با دارچینی و اندکی زنجبیل، و در فصل سرما تریاق بزرگ و مثرودیطوس خورد، تا نافع آید.»

توقف فعالیت های جسمی و عدم تحرک، منشأ بسیاری از بیماری ها در سالمندان است. سالمندان به خاطر کم تحرکی، بیش از دیگران در معرض چاقی قرار می گیرند و کاستن از وزن نیز برای آنان دشوارتر از جوانان و میانسالان است. اجرای تمرین های ورزش و جسمی برای افرادی که رو به کهولت می روند، سخت تر خواهد شد؛ بنابراین بهتر است پیش از روبه رو شدن با چنین معضلاتی،تحرک بیشتری از خود نشان داده، از چاقی بیشتر جلوگیری کنند. پس از گذشت مدت زمانی کوتاه از تمرین های سبک و فعالیت های جسمی، افراد سالمند احساس شادابی و طراوت خواهند کرد. آنگاه متوجه خواهند شد که چه تغییرات شگرفی در آنان بوجود آمده است. بنابراین سالمندان در تنظیم یک برنامه زمان بندی شده برای فعالیت ها و تمرین های جسمی خود نبایستی درنگ کنند و بدون هیچ وقفه ای مطابق این برنامه به تمرین های خود ادامه دهند و در انتظار نتایج کار خود باشند. آنگاه درخواهند یافت که تا چه حد با حوصله تر، صبورتر، شادتر از گذشته شده اند. این معجزه ورزش و نتایج مثبت آن به ویژه برای سالمندان است. رازی می گوید ورزش تن را بسیار شاداب و چالاک می گرداند و ابن سینا سوارکاری را برای پیران مطلوب دانسته و اگر مقدور نشد، پیاده روی را در مرحله بعد مهم و کارساز دانسته است. همچنین بیان داشته که در ورزش پیران باید اختلاف حالات جسمی و بیماری هایی را که عادتاً به سراغ آنها می آیند و عادت آنها را در ورزش کردن باید در نظر گرفت. اگر جسم شان در منتهای اعتدال باشد، ورزش های معتدل برای آنها مفید است. اگر یکی از اندام های آنها در بهترین وضع اعتدال نیست، باید در هنگام ورزش مراعات آن اندام بشود و دستور ویژه هر اندام درباره آن اجرا گردد.

به منظور بهره مندی سالمندان از یک زندگی شاد و مسرت آور و نیز اجرای برنامه های ورزشی مورد نیاز خود، احتیاج به فضاها و سالن های مناسب ورزشی و تفریحی برای سالمندان می باشد. در واقع وجود امکانات و تجهیزات ورزشی وسرگرمی و تفریحی مناسب برای استقرار این امر ضروری است. همچنین وجود مکان های خصوصی مناسب برای دید و بازدید و ملاقات با دوستان و اعضای خانواده در مؤسسات سالمندان بسیار حائز اهمیت می باشد. هیچ کاری، به خصوص برای سالمندان، سودمندتر و در عین حال ضروری تر از تداوم فعالیت های جسمی نیست. امروزه یک سری تمرینات و ورزش های مفید برای سالمندان توصیه شده که تعدادی از آنها عبارتند از: تمرینات گرم کننده شامل نرمش های ساده کششی، تمرینات استقامتی از قبیل پیاده روی، دویدن، شنا و در صورت امکان کوهنوردی و یک سری تمرینات قدرتی و تعادلی که منشأ بسیاری از موارد فوق را می توان در منابع طب اسلامی یافت. بنابراین اگر تحرک و ورزش نداشته باشیم، قدرت عضله قلب کاهش می یابد، ظرفیت ریه برای جذب اکسیژن کم می شود، عضلات مختلف بدن ضعیف می شوند، کارایی مفاصل کم شده و استخوان ها پوک می شوند. فعالیت و ورزش منظم در سنین بالا، عامل حفظ و تقویت ظرفیت های قلبی، ریوی، عصبی و اسکلتی بوده و مانع مرگ و میر ناشی از بیماری های قلبی و سرطان روده بزرگ شده و افزایش قند خون را کاهش می دهد. در کنترل چاقی، کلسترول بالا و فشار خون مؤثر است و یکی از عوامل مهم برای قرار گرفتن کلسیم در داخل استخوان و محکم شدن آن است، از افسردگی های دوران پیری جلوگیری می کند، موجب بهبود تعادل و هماهنگی، افزایش قدرت عضلانی، افزایش انعطاف پذیری و متابولیسم هوازی بدن است. حتی افراد بسیار ضعیف و ناتوان نیز می توانند با فعالیت های فیزیکی مناسب سلامتی شان را به دست بیاورند و به دیگران وابسته نباشند، سن بالا و ضعف قوای جسمانی مانعی برای ورزش کردن نیست؛ بنابراین طب سنتی ما سرشار از موارد طبی مختلف و متعدد می باشد که برای بسیاری از بیماری ها و علایم و نشانه های بیماری ها، توصیه های بهداشتی و درمانی مختلف و ارزشمندی را تبیین نموده است که مستلزم مطالعات گسترده در این زمینه و استخراج موضوعات مختلف طبی می باشد که در این میان توجه و حمایت بیش از پیش مسئولین محترم امر می طلبد.

نتیجه

با توجه به موارد و مطالب گفته شده می توان اظهار کرد که دوران سالمندی پدیده ای است که گریبان گیر همه خواهد شد و برای اینکه از حداکثر لذت و شادمانی این دوران بهره مند شویم، ضروری است بهداشت و دستورات ویژه این دوران را رعایت نماییم. در این راستا مطالعات نشان می دهند که این موضوع از گذشته دور مورد توجه دانشمندان و حکیمان ایران زمین بوده و آنها برای این دوره دستورات و توصیه های بهداشتی ارزشمندی را ارائه نموده اند که نشان از دید باز و وسیع این بزرگواران در همه زمینه ها از جمله « دوران سالمندی » می باشد.    علی رغم پیشرفت های زیاد در حوزه طب نوین، این رشته سابقه راه اندازی و فعالیت زیادی نداشته و در طی سال های اخیر رشته طب سالمندان در دانشگاه های کشورهای اروپایی از جمله انگلیس و فرانسه راه اندازی گردیده و مشغول تربیت دانشجو در این زمینه می باشند.

دوران سالمندی و برنامه ویژه این دوره، بایستی مورد توجه همگان قرار گیرد. یکی از موارد مؤکد جهت تندرستی جسم و روان در این دوران، انجام ورزش ویژه سالمندان می باشد. از آنجایی که مبنای پزشکی نوین، طب قدیم و کهن می باشد؛ لذا باید از اطلاعات و معلومات دانشمندان طب سنتی_اسلامی کشورمان در زمینه های مختلف طبی، به ویژه از تجارب و بیانات ارزشمند آنان در زمینه طب سالمندان و ورزش و تحرک در این دوران بهره مند شویم. مطالعات نشان می دهد منشأ بسیاری از موارد مطرح شده توسط پزشکی نوین، منابع قدیمی طبی ما می باشد که همانند گنجینه ارزشمند عمدتاً خاک خورده و ضروری است در کنار طب نوین، از میراث گرانبهای این دانشمندان نیز بهره جسته و از دستورات طبی ایشان در زمینه های مختلف پزشکی از جمله تغذیه، استراحت، نشاط و شادی، تحرک و ورزش و… استفاده به عمل آورد. آنها جهت حفظ و توسعه تندرستی و سلامتی، برای هر کدام از فصول سال دستورات خاصی را بیان نموده اند که در صورت رعایت این دستورات، سلامت آحاد جامعه با درصد بالایی تضمین شده و موجب ازدیاد عمر و امید به زندگی بهتر و بیشتر می شود.

 

منابع: مجید خلیلی، محمدعلی محجل شجاء،شیوا اسماعیلی پراپری، غلامرضا باطنی، تاریخ پزشکی تابستان ۱۳۹۰; ۳(۷):۵۷-۷۶

 

منبع:  انجمن تحقیقات طب سنتی ایران

 


ارسال یک پاسخ

لطفا دیدگاه خود را وارد کنید!
لطفا نام خود را در اینجا وارد کنید

سه × 2 =