نکاتی از بهداشت روانی با رویکرد طب سنتی ایران
به کوشش الهه حاجی عربی
حالات روانی یا اعراض نفسانی مهم ترین نقش را در حفظ سلامتی و درمان بیماری بر عهده دارند زیرا به سرعت، قوا و افعال را تحت تاثیر قرار می دهند، در حالی که موارد دیگر از سته ضروریه برای اثربخشی احتیاج به زمان دارند.
حکیم سید اسماعیل جرجانی در کتاب الاغراض الطبیه در این باره می فرماید:
«اعراض نفسانی شادی است و غم و خشم و لذت و ایمنی و ترس و خجلی و اندیشه کارهای مهم و عمل های باریک و امید و نومیدی. و هر یک را اندر تن مردم اثری ظاهر است، فزون از اثر طعام و شراب و غیر آن؛ از بهر آنکه طعام و شراب و دیگر اسباب بدان زودی اثر نکند که اعراض نفسانی. نبینی که اثر سخن یا چیزی خوش و ناخوش که مردم بشنود و اندیشه (که) بر خاطر بگذرد چگونه بی هیچ مهلت زود به رنگ و روی پدید آید و حرکت و آواز مردم بگردد؟ و این حال نشان آن است که اثر اعراض نفسانی قوی تر از دیگر سبب هاست.»
مزاج انسان به شدت از حالات روانی تأثیر می پذیرد؛ برخی از این حالات با سرعت بسیار زیاد و برخی با سرعت کمتر مزاج انسان را تحت تأثیر قرار می دهند. به عنوان مثال خشم، حرارت را به طور ناگهانی به بیرون می راند در حالی که لذت، حرارت را کم کم به بیرون می راند. ترس، حرارت را به طور ناگهانی به داخل می راند(چهره سفید می شود) ولی اندوه، حرارت را کم کم به داخل رانده، در دراز مدت موجب بیماری های سودایی می شود.
کسی که ضروریات شش گانه دیگر را به خوبی تدبیر کند ولی بسیار زودخشم یا بسیار بی خیال و خونسرد باشد نمی تواند به تندرستی کامل دست یابد. تسلط بر حالات نفسانی و واکنش معقول در برابر پیشامدها خیلی مهم است. پزشک نیز باید سودها و زیان های حالات روانی گوناگون مانند غم و شادی، ترس و خشم و … را بشناسد تا بتواند با همه نیرو با بیماری ها مبارزه کند و سلامت را به فرد بازگرداند.
جرجانی در این مورد می گوید:
«بباید دانست که بر طبیب واجب است که منفعت و مضرت اعراض نفسانی به حقیقت بشناسد از بهر آنکه شناختن آن و تدبیر حاصل کردن و دفع کردن هر یک اصلی بزرگ است اندر نگاه داشتن تندرستی و بازداشتن بیماری.»
بقراط نیز می گوید:
«بعضی بیماران اگرچه شرایط آنها خطرناک است، به راحتی سلامتی خود را با تکیه بر مهربانی پزشک به دست می آورند.»
اقسام اعراض نفسانی
در طب سنتی ایران انواع اعراض نفسانی را شش دسته می دانستند: غضب، فرح، فَزَع، غم، همّ، خجلت.
همه این اعراض مستلزم حرکت روح هستند زیرا نفس از هر چیزی که در آن ملایمت یا منافرت باشد متأثر می شود.
همّ کیفیتی است که به سبب آن روح و حرارت غریزی هم به داخل و هم به سوی خارج از بدن حرکت می کنند. این کیفیت مرکب از دو حالت ترس و امید (خوف و رجا) است و هر کدام که بیشتر بر فکر شخص غلبه داشته باشد نفس نیز به آن تمایل پیدا می کند. پس اگر امید وقوع خیر غالب باشد، روح و حرارت غریزی به سمت خارج حرکت می کنند و اگر وقوع شرّ غالب باشد به سوی داخل متمایل می شوند. به همین دلایل، همّ می تواند به غضب یا حزن نیز منجر گردد.
غم هرگاه چیزی ضروری از دست برود یا دستیابی به آن ممکن نشود یا امر ناخوشایندی روی دهد که جبران آن ممکن نباشد، در نفس حالتی به وجود می آید که آن را غم می نامند.
فرق همّ و غمّ غم درباره چیزی از دست رفته در گذشته است که دیگر دست یافتنی نیست، یا چیزی به دست نیامده در آینده است که قابل حصول نخواهد بود، اما همّ درباره چیزی است که اگرچه به سختی، ولی دست یافتنی است.
خجلت کیفیتی نفسانی است که به تبع آن روح و حرارت غریزی به تدریج به درون بدن و سپس به سوی خارج حرکت می کند.
در زیر شش حالت روانی مهم و کیفیت هر یک بیان گردیده است:
خشم: گرم و خشک
هیجان: گرم و خشک
نگرانی: گرم و تر
ترس: سرد و تر
افسردگی: سرد و خشک
غم: سرد و خشک
نکاتی کاربردی در زمینه اعراض نفسانی
همچنان که افراط در حرکات نفسانی زیان آور است، زیاده روی در سکون نفسانی و بی تفاوتی نیز مضر است زیرا موجب برودت بدنی و بلادت ذهنی می شود.
حکما معتقد بودند که بدن می تواند علاوه بر حالات نفسانی ذکر شده، از برخی تصورات نفسانی نیز متأثر شود و از این راه نیز تبدیل مزاج ممکن است. همانطور که تصوّر مسائلِ بسیار شادی بخش یا ترسناک می تواند باعث ایجاد آثاری در بدن شود، تصوّر صحت یا مرض و مداومت بر آن هم می تواند منجر به سلامت یا بیماری واقعی گردد.
با شناخت مزاج و کیفیت حالات روانی هر فرد می توان تأثیر این حالات را بر روی وی پیش بینی و ارزیابی کرد و زمینه بهبود و کنترل عواطف و حالات روانی او را فراهم نمود. مثلاً در شخصی که مزاجش سرد و خشک است، غم و اندوه و ماتم اثرات سوء دارد و حتی می تواند او را تا سرحد بیماری ببرد؛ و اگر سوءمزاج سوداوی داشته باشد علایم او را تشدید می کند. برعکس برای این شخص رفتارهایی که با کمی هیجان و نگرانی همراه باشد مناسب است و لازم است این فرد گهگاهی خود را در معرض این حالات قرار دهد. یا مثلاً شخصی که مزاج گرم و خشک دارد یا مبتلا به سوءمزاج صفراوی است باید سعی کند کمتر در شرایطی قرار گیرد که موجب هیجان و یا خشم او شود. امروزه توجه اندیشمندان دنیای پزشکی به نقش مهم حالات روانی و عواطف در جسم و اعضای مختلف بدن جلب شده و تحقیقات فراوانی در زمینه پسیکونوروایمونولوژی(Psychoneuroimnunolog) و نقش حالات روانی بر سیستم عصبی و سیستم دفاعی بدن در حال انجام است.
بهبود احوال روانی انسان می تواند دفاع تخصصی سلول های ایمنی را افزایش دهد و روند بسیاری از بیماری های مزمن را تحت تأثیر قرار دهد. روان انسان مانند کوه یخی است که تنها بخش بسیار کوچکی از آن قابل دیدن است و بخش عظیم آن در اعماق قرار دارد، و در واقع جنبش بخش پنهان و عمیق آن است که موجب حرکات بخش آشکارش می گردد.
نکته پایانی
اندیشمندان علاوه بر جنبه های فوق ارتباط معنویت، تغذیه و عوامل کیهانی و ماورایی را با سلامتی برشمرده اند.
منبع: انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
