همیشه بهار

همیشه بهار

همیشه بهار

از صدها قرن پیش، در روزگاران کهن و از دورانی که بشر به صورت انسان امروزی در صحنه حیات و زندگی خودنمایی داشت و برای بقاء خود مبارزه می کرد، به موازات تلاش برای تهیه غذا و پوشاک، به حفظ سلامت خود نیز می اندیشید. بنابراین اندیشه و تلاش برای تامین سلامتی و یافتن روش هایی برای سالم زیستن و رفع ناراحتی های بدنی یا نا خوشی ها که بعدا به علم طب معروف شد، مسلماً در ردیف اولین جرقه های فکر انسان بوده و تلاش برای سالم زیستن و علم طب دارای ابعادی بسیار وسیع به درازای تاریخ خلقت انسان و پهنای هزاران تحقیق و تجسس و تجربه است (میر حیدر، ۱۳۸۲). در ایران در دوران هخامنشی، طب گیاهی گسترش چشمگیری داشته و اضافه بر تجربیاتی که در کشور وجود داشته، از دست یافته های یونانی نیز استفاده می شده است. در دوره ساسانیان، طب سنتی در ایران گسترش فراوانی یافت و مدرسه طبی معروف جندی شاپور تأسیس شد. پس از انقراض سلسله ساسانیان، در دوران خلفای عباسی، مرکز طبی جندی شاپور به بغداد انتقال یافت و جنبشی برای ترجمه آثار طب یونان به زبان عربی شروع شد.

از اولین پزشکان معروف ایرانی محمد زکریای رازی و مولف دایره المعارف پزشکی می باشد و قریب یکصد جلد کتاب و رساله نظیر حاوی، منصوری، طب الملوکی و رساله آبله و سرخک و نظایر آن نوشته است و به ریاست مرکز طبی بغداد نیز برگزیده شد. شیخ الرئیس ابوعلی سینا در قرن پنجم هجری، کتابهای متعددی به زبانهای عربی و فارسی نوشته است. از جمله کتابهای قانون، قولنج و رساله نبض، که رساله نبض به زبان فارسی است (میر حیدر، ۱۳۸۲).

در روزگاران کهن، گیاهان نه تنها برای معالجه بیماریها به کار گرفته می شده اند، بلکه عنصر اصلی تهیه مواد مختلف گیاهی برای مومیایی و حفظ اجساد و جلوگیری از فساد آنها و همچنین ترکیباتی برای زیبایی و آرایش زنان و تهیه روغنهای طبی و عطرها و تریاق و ضد سم و نظایر آن بوده اند و مصارف غذایی گیاهان به عنوان ادویه خیلی محدود بوده است (میر حیدر، ۱۳۸۲). اواخر قرن نوزدهم، به دلیل پیشرفتهای روزافزون علوم مختلف، به ویژه علم شیمی و دارو سازی، اولین استخراج مواد خالص شیمیایی به منظور کاربردهای دارویی انجام گرفت و در راستای درمان بیماران، به نحو چشمگیری اعجاز نمود. بدین وسیله، طیف گسترده ای از داروها، در رنگها، شکلها و اندازه های مختلف توسط متخصصان داروساز پدید آمد. ساخت این داروها سبب شد تا تحقیق بر روی گیاهان دارویی، یک باره به رکود کشیده شود، زیرا پزشکان بدون آگاهی از عوارض سوء داروهای شیمیایی و با اشتیاق فراوان، آنها را به بیماران خود تجویز می کردند، تا اینکه به تدریج زمزمه هایی در مورد عینیت یافتن مسأله اثرهای جانبی داروها در جوامع علمی شنیده شد. سرانجام، محققان با استفاده از تجربیات علمی، رفته رفته به منافع و مزایای استفاده از داروهایی با مواد مؤثره طبیعی پی بردند، بنابراین نظر پژوهشگران به گیاهان دارویی جلب شد و تحقیقات گسترده ای بر روی آنها انجام پذیرفت. به طوری که قرن بیستم را قرن گیاهان دارویی نام نهاده اند. در حال حاضر، اهمیت کاشت، داشت، برداشت و فرآیندهای پس از برداشت یک گیاه دارویی به منظور افزایش مقادیر مواد مؤثره آنها تا استحصال آنها را در صنایع دارو سازی مقرون به صرفه کند، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. مواد مؤثره تشکیل دهنده آنها نیز به راحتی قابل کنترل است. فراهم نمودن شرایط مساعد زیست محیطی نظیر آب و هوا، مواد و عناصر غذایی خاک، بهبود وضع خاک و مبارزه با آفات و بیماری ها در این مساحت های محدود نیز می تواند به آسانی و به موقع انجام گیرد. از این رو، گروه های تحقیقاتی صنایع نوین داروسازی بسیاری از کشورها، توجه خود را به کشت و پرورش گیاهان دارویی معطوف داشته اند (امید بیگی،۱۳۸۶). موطن اغلب گیاهان ادویه ای و طبی، مشرق زمین و مناطق استوایی واقع بین ۲۵ درجه عرض شمالی و ۱۰ درجه عرض جنوبی استوا بوده است. قاره آسیا منشأ تولید فلفل، دارچین، میخک، زنجبیل و نظایر آن و مناطق گرمسیر کشورهای آمریکایی، منشأ انواع فلفل سبز و قرمز و وانیل هستند. در حالی که مناطق مدیترانه ای و معتدل شمال آفریقا و آسیا موطن اغلب گیاهان برگی طبی و سبزیجات معطر مانند گشنیز، برگ بو، زیره، رازیانه، شنبلیله و نظایر آن است و از مناطق سردسیر آسیا و شمال اروپا جز معدودی گیاهان، مانند زیره سیاه و تره اقلام متعددی به بازار گیاهان دارویی و ادویه ای دنیا عرضه نمی شود (میرحیدر، ۱۳۸۲). متأسفانه ظهور طب نوین در غرب و بسط و گسترش آن در نقاط عالم، سبب شد تا دانش و مهارت استفاده از طب سنتی و گیاهان دارویی تحت الشعاع آموزه های جدید قرار گرفته و به کلی از برنامه های آموزش پزشکی حذف شود. اما رویکرد دوباره بشر به این روش درمانی باعث شد که امروزه بیش از ۸۰ درصد تحقیقات در مراکز تحقیقات دارویی دنیا معطوف به استفاده از مواد گیاهی و طبیعی گردد. در حال حاضر در کشورهای غربی و آمریکا نهضت بسیار گسترده ای در زمینه استفاده از داروهای گیاهی و طبیعی شروع شده است (فلاحتگر،۱۳۸۲). گیاه نیز مانند هر داروی شیمیایی دیگر دارای اثرات شیمیایی خاصی است که مصرف آن همانند سایر داروهای گیاهی دارای دوز و مقدار معینی است، لذا اگر به طور سرخود و نا به جا مصرف گردد، همانند سایر داروهای شیمیایی خطرناک بوده، اثرات سوئی به دنبال خواهد داشت (فلاحتگر، ۱۳۸۲). در دوره جدید صنایع داروسازی، پزشکان و گروههای تحقیقاتی بسیاری از کشورها بار دیگر توجه خود را به منابع طبیعی و گیاهان داویی معطوف داشته اند، به طوری که امروزه شاهد احداث مزارع وسیع آزمایشی و تولیدی هستیم. کشت گیاهان دارویی در حال حاضر شاخه مهمی از کشاورزی و منبع اصلی استخراج و مواد اولیه ساخت داروهای موجود به شمار می رود(زمان،۱۳۸۲).

 فصل اول

کلیات

 کشت گیاهان دارویی

فلات ایران به عنوان منشأ و خاستگاه بسیاری از گیاهان دارویی معرفی شده است و با توجه به نیاز صنایع دارویی، غذایی، آرایشی و بهداشتی به گیاهان دارویی به عنوان مواد اولیه تولیدات صنایع مذکور، کشت گیاهان دارویی در کشور ما در حال گسترش بوده، در این رابطه انجام تحقیقات و مطالعات بیشتری لازم است (امید بیگی، ۱۳۷۹). نیاز صنعت داروسازی به مواد مؤثره گیاهان به حدی زیاد است که امکان تأمین آن از طبیعت غیر ممکن است، بنابراین بسیاری از این گیاهان باید در مزارع بزرگ کشت شوند و می باید یک سری عوامل اساسی در نظر گرفته شوند تا گیاه کیفیت و میزان مواد مؤثره خود را حفظ کند (زمان، ۱۳۸۲). روند رو به افزایش مصرف گیاهان دارویی، بدون توسعه روشهای مناسب کاشت و مدیریت و برنامه ریزی صحیح، پیامدهای نگران کننده ای نظیر تخریب محیط زیست را در بر خواهد داشت. اگرچه قیمت گیاهان جمع آوری شده از منشأ طبیعی و وحشی بسیار ارزانتر است، ولی برای جلوگیری از نابودی عرصه های طبیعی، عدم یکنواختی محصولات جمع آوری شده و در بعضی موارد کیفیت پایین آنها، اجرای عملیات پس از برداشت نامناسب و در نهایت ناکافی، پاسخگویی نیاز صنایع دارویی نمی باشند و به منظور رفع نیاز صنایع دارویی، باید تولید و کشت گیاهان دارویی در مزارع و همچنین فرآوری صنعتی آنها توسط متخصصان مربوط صورت گیرد. به طوری که از منابع طبیعی به عنوان الگو و مدل به منظور تولید انبوه مواد دارویی در کشت و صنعت بهره بر داری گردد. با توجه به این موضوع که هنوز انسان تمام استعدادهای دارویی طبیعت را به طور کامل نشناخته است، تأکید اصلی متخصصان، حفظ استعدادهای ناشناخته و جلوگیری از انقراض و حمایت از گونه های طبیعی است (امید بیگی، ۱۳۸۴). به منظور تأمین مواد اولیه گیاهی مورد نیاز صنایع داروسازی، توصیه می گردد که کشت و پرورش گیاهان دارویی به صورت جدی انجام پذیرد. در این راستا بررسی عملیات زراعی مانند زمان کاشت، نحوه تکثیر، تغذیه و مدیریت آن، تاریخ برداشت و مراقبت های پس از برداشت، در خصوص گیاهان دارویی، نقش مهمی را در افزایش محصول و کیفیت آن خواهد داشت. توجه نکردن به هر یک از موارد فوق، خسارتهای جبران ناپذیری را متوجه تولید کنندگان خواهد نمود. برای مثال، برداشت گیاهان دارویی در زمان نامناسب، نه تنها میزان محصول به دست آمده را کاهش می دهد، بلکه محصول برداشت شده از کیفیت مناسبی نیز برخوردار نخواهد بود، زیرا عملکرد اندام مورد نظر و همچنین میزان متابولیت های ثانویه یک گیاه دارویی، در مراحل مختلف رشد و نمو گیاه متفاوت است (امید بیگی، ۱۳۸۴). برداشت گیاهان دارویی مشکل است و انجام این کار با ماشین به سختی امکان پذیر است، زیرا جمع آوری برخی از اندام های حاوی مواد مؤثره (نظیر گلبرگها، گل ها، برگها و…) تنها با دست ممکن است. از این رو، تولید گیاهان دارویی به نیروی انسانی زیادی نیاز داشته و با جمع آوری گیاهان دارویی کار به اتمام نمی سد (بر خلاف برخی محصولات کشاورزی)، بلکه پس از برداشت محصول، اندامهای جمع آوری شده را باید تحت تأثیر عملیات مناسبی قرار داد تا به صورت قابل استفاده درآید (خشک کردن، استخراج ماده مؤثره، بسته بندی و…). در قرن حاضر تحقیقات گسترده ای بر روی گیاهان دارویی انجام پذیرفته و داروهایی با ماده مؤثره طبیعی، افق های جدیدی را برای جامعه پزشکان و داروسازان پژوهشگر گشوده است. به طوری که در حال حاضر حدود یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشأ گیاهی و طبیعی تشکیل می دهند و صنایع داروسازی جهان تلاش می کنند ساخت شیمیایی اقلام مربوط به دو سوم بقیه داروها نیز به تدریج منسوخ و به منابع گیاهی متکی گردد. از این رو، صنایع داروسازی و گروههای تحقیقاتی بسیاری از کشورها توجه خود را به کشت و تولید گیاهان دارویی معطوف داشته اند (امید بیگی،۱۳۸۴). با نگاهی اجمالی به فرهنگ مصرف داروهای گیاهی در ایران، میراث گرانقدر شناسایی و مصرف این گیاهان در طب غنی سنتی مشاهده می گردد. از طرفی، فلات وسیع ایران که از اقالیم و محیط های گوناگون برخوردار است و به همین دلیل فراوانی و تنوع گونه های این گیاهان در پهنه دشت ها و کوهساران ایران به بیش از ۷۵۰۰ گونه گیاهی (حدود دو برابر تعداد گونه های کشورهای اروپای غربی) می رسد. که بخش قابل ملاحظه ای از آنها حاوی ذخایر متابولیتی با ارزشی می باشند (امید بیگی، ۱۳۸۴).

از آنجا که گیاهان وحشی (بر خلاف گیاهان زراعی) در محدوده های جغرافیایی گسترده ای یافت می شوند و جمع آوری و دسترسی به آنها (به فرض بعید که امکان پذیر باشد) از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست و استفاده از رویشگاه های وحشی جوابگوی صنایع داروسازی نخواهد بود و از طرفی چنین استفاده انبوه از گیاهان در طبیعت، مسلمأ موجب نابودی آنها خواهد شد، بنابر این، باید نسبت به کشت این گیاهان در سطوح زراعی اقدام نمود (امید بیگی، ۱۳۸۴). تخمین زده می شود ۲۵۰۰۰ گونه گیاهی دارای خواص بارز دارویی باشند. هر چند از این میان تنها حدود یک درصد (۲۵۰ گونه) تاکنون به شکل علمی مورد مطالعه متخصصین قرار گرفته و به صورت خالص شده به مصرف جوامع انسانی رسیده اند (هاندا، ۱۹۹۶). گیاهان دارویی جزء اولین گیاهانی بوده اند که توسط بشر جمع آوری و مورد کشت و کار قرار گرفتند. به طور مشخص از اوایل قرن نوزدهم بود که دانشمندان پی بردند که می توانند از مواد مؤثره دارویی موجود در گیاهان در صنایع داروسازی استفاده کنند. از آن پس روشهای علمی وی‍‍ژه ای برای استخراج مواد مؤثره موجود در گیاهان و نیز برای اعمال اثرات آنها بر انسان، جایگزین روشهای سنتی گردید. به بیان دقیق تر از این تاریخ به بعد بود که تحقیقات بر روی گیاهان دارویی با هدف جدا سازی مواد فعال موجود در آنها و مشخص سازی ترکیب آن و اثرات دارویی مرتبط با آنها تدریجا انجام گرفت (توموتاک، ۲۰۰۰).

 تعریف گیاهان دارویی

گیاهان دارویی به گستره وسیعی از گیاهان اطلاق می شود که در درمان بیماری و یا پیشگیری از بروز آن مورد استفاده قرار می گیرند. حدود این گستره با فرهنگ ملی استفاده از گیاهان دارویی، قوانین و مقررات و پیشرفتهای علمی هر کشور تعیین می شود. در طب سنتی کشورها معمولاً هر گیاهی را می توان دارویی محسوب کرد. در شعری منسوب به نظامی یک تعریف بسیار عام برای گیاهان دارویی ارائه شده است:

نروید بر زمین هرگز گیاهی       که ننوشته است بر برگش دوایی

در تعریف دیگری چنین آمده است: گیاه دارویی به گیاهی گفته می شود که دارای مواد مؤثره مشخصی است، در درمان بیماری به کار می رود و نام آن گیاه در یکی از فارماکوپه های معتبر بین المللی ذکر شده باشد (دوازده امامی، ۱۳۸۲).

استفاده از گیاهان دارویی

در حال حاضر، یک سوم داروهای مورد استفاده بشر را داروهای با منشأ گیاهی تشکیل می دهند و این میزان مسلماً رو به افزایش است. نگاهی گذرا به آمار ثبت شده، این موضوع را بیشتر روشن می کند:

بر اساس آمار سال ۱۹۹۴، فروش جهانی داروهای گیاهی بالغ بر ۱۲/۴ میلیارد دلار بوده است و در این رابطه اروپا با حجم فروش ۵/۶ میلیارد دلار مقام اول را دارا بوده و آسیای شرقی با ۲/۳ میلیارد دلار، ژاپن با ۲/۱ میلیارد دلار و آمریکای شمالی با ۱/۵ میلیارد دلار در در رتبه های بعدی قرار دارند. در بین کشورهای اروپایی، آلمان با ۲/۵  میلیارد دلار بیشترین سهم را داشته و پس از آلمان، فرانسه با حجم ۶/۱ میلیارد دلار و ایتالیا با حجم ۶۰۰ میلیون دلار در رده های بعدی قرار دارند. در حال حاضر تولید و مصرف گیاهان دارویی در کشورهای صنعتی و توسعه یافته رو به افزایش است. میزان تولید گیاهان دارویی در ایران در سال ۱۳۸۰ معادل ۵/۳۴۰۸۴ تن بوده است که در سطح زیر کشت معادل ۷/۸۱۷۴۳ هکتار به دست آمده است. بیشترین مقدار تولید گیاهان دارویی مربوط به استان خراسان با تولیدی برابر ۱۰۰۲۸٫۸ تن بود که ۲۹/۴ درصد از تولید کل کشور را در بر داشته است. پس از خراسان، به ترتیب استانهای کرمان، همدان، گلستان، سمنان و مازندران در رده های بعدی قرار دارند (امید بیگی، ۱۳۸۴). از بین داروهای تولید شده در سالهای ۱۹۹۴-۱۹۸۳، ۶% کاملا طبیعی، ۲۴% مشتقات ترکیبات طبیعی و ۹% دارای پایه تولیدات طبیعی بودند. در مورد آنتی بیوتیکها درصد تولیدات طبیعی بیشتر است و به ۷۸ درصد می رسد. در مورد داروهای ضد سرطان این عدد ۴۸ درصد و در مورد سایر داروها ۱۳ درصد می باشد (واتاناب، ۱۹۹۸). در تجارت جهانی دارو، ترکیبات طبیعی حاصل از گیاهان، دارای ارزش زیادی می باشند (واتاناب، ۱۹۹۸).

 تاریخچه کشت همیشه بهار

همیشه بهار تا مدتها به عنوان گیاهی زینتی کشت می شد، تا اینکه خواص دارویی آن شناخته گردید و به عنوان گیاه دارویی مورد استفاده قرار گرفت. کشت این گیاه در اروپا از قرن هفدهم آغاز شد. گل های بدون کاسبرگ همیشه بهار، در برخی از فارماکوپه ها به عنوان دارو معرفی شده اند و برای مداوای بیماری های معدی و روده ای استفاده می شوند (استاری، ۱۹۹۱). این گیاه در باغ های اروپا از قرن دوازدهم کاشته می شده است. از بوی تند همیشه بهار به عنوان یک آفت کش مؤثر استفاده می گردیده و این گیاه در میان گیاهان دیگر برای دفع حشرات به کار برده می شده است (مارتین، ۲۰۰۵). گیاه همیشه بهار توسط مصری ها، یونانی ها، هندوها و عربها کشت می شده و نیز در باغهای اروپا کاشته شده، به صورت دارویی از قرن ۱۲ کشت شده است. اسم این گیاه از نام لاتین Calendus، به عنوان اولین روز هر ماه، به دلیل دوره طولانی گلدهی گرفته شده است. به این دلیل که گل های این گیاه خورشید را تعقیب می کنند، نشانه ای از خورشید به حساب می آید (کتی، ۱۹۹۹).

 کشور های تولید کننده همیشه بهار

این گیاه در کشورهای آلمان، استرالیا، چک، اتریش، سوئیس، مجارستان و اخیراً در مصر و سوریه به عنوان گیاهی دارویی کشت می شود (امید بیگی،۱۳۸۴). در کشورهای مدیترانه ای مانند بالکان، همچنین شرق اروپا، شمال آمریکا و مقدار کمی در آلمان کشت می شود. کشورهای صادر کننده شامل مصر، لهستان و مجارستان هستند (صالحی سورمقی، ۱۳۸۵). کشورهای اصلی عرضه کننده شامل اسپانیا، پرتقال، الجزائر، تونس، یوگسلاوی، مجارستان، بلغارستان، سوریه و مصر هستند (صمصام شریعت، ۱۳۸۲).

خاستگاه و پراکنش همیشه بهار

همیشه بهار بومی نواحی مرکزی، شرقی و جنوبی اروپاست. گیاه همیشه بهار از قرن دوازدهم در باغهای اروپا کشت می شد و کاربرد آن در فرهنگ عامه به همان قدمت می رسد (صالحی سورمقی، ۱۳۸۵). اعتقاد بر این است که از مصر منشأ گرفته است، اما اکنون در تمام دنیا توزیع گسترده ای دارد. ارقام گوناگونی از این گونه وجود دارند که هر کدام از لحاظ شکل و رنگ متفاوت می باشند (شالز، ۱۹۹۸).

بومی اروپای مرکزی و مدیترانه می باشد. این گیاه در موقعیت های آفتابی آمریکای شمالی و اروپا به سادگی رشد می کند (ادوارد و همکاران، ۱۹۹۹). گل همیشه بهار بومی جنوب اروپاست و در سایر نقاط عالم نیز می روید. در مناطق غربی ایران و همچنین در هرزویل در راه بین قزوین و رشت به طور خودرو دیده می شود (میر حیدر، ۱۳۸۲). موطن اصلی این گیاه در حوزه دریای مدیترانه، خاورمیانه و اروپای مرکزی بوده و از آنجا به سایر نواحی دیگر انتقال یافته است. پراکندگی آن به صورتی است که امروزه به حد وفور در مراکش و نواحی مختلف آسیا می روید. در ایران مخصوصاً در نواحی غربی به طور فراوان می روید (صمصام شریعت، ۱۳۸۲). نوع خودروی آن در مزارع متروکه، چمنزارها، کنار راهها و گودالها می روید (صمصام شریعت، ۱۳۸۲). گل همیشه بهار در نواحی غربی و جنوب غربی ایران می روید و در نقاط دیگر پرورش داده می شود (رجحان، ۱۳۸۱). 

 رده بندی و مشخصات گیاهشناسی

گیاه همیشه بهار گیاهی است از خانواده کاسنی(Asteracea)، با نام علمی (Calendula officinalis ). گیاهی بوته ای است و اسامی دیگر آن، همیشه بهار باغی،همیشه بار، آذرگون، زبیده و قرمهان می باشد (صمصام شریعت، ۱۳۸۳). در فارسی به آن همیشه بهار و به هندی زر گل گویند و به انگلیسی به آن Pot marigold گفته می شود (میرحیدر، ۱۳۸۲). هدف از کشت این گیاه، تولید دارو و مواد مؤثره موجود در گل ها و مخصوصاً در گلبرگها می باشد (مارتین، ۱۹۹۹). گیاهی یکساله با ساقه ای متشکل از شاخه های زیاد که با کرک نرمی پوشیده شده است. ارتفاع آن به ۴۵ تا ۷۵ سانتیمتر می رسد. برگها، ساده، بیضوی و خمیده و پشت و روی برگ کرکدار است. کاپیتولهای آن بزرگ و به قطر ۳ تا ۵ سانتیمتر است. گل های وسط کاپیتول لوله ای است که دور تا دور آن چندین ردیف، گل زبانه ای قرار گرفته، گل هایش زرد مایل به نارنجی است (فلاحتگر، ۱۳۸۱). ریشه این گیاه مخروطی شکل است و به طور مستقیم در خاک فرو می رود. از قسمت تحتانی ساقه، شاخه های فراوان و کوتاهی منشعب می شوند. برگها بلند، باریک، کم و بیش کرکدار و فاقد دندانه بوده، به طور متناوب روی شاخه قرار گرفته اند. رنگ آنها سبز روشن است. گلچه های زبانه ای روی محور های دایره ای متحد المرکز که تعداد آنها ۴ تا ۸ یا بیشتر است، قرار می گیرند. رنگ گل ها زرد یا نارنجی است. میوه فندقه، قهوه ای رنگ و سطح آن ناصاف است. وزن هزار دانه، ۸ تا ۱۲ گرم است (امید بیگی،۱۳۸۴). در صورتیکه فضای کافی داشته باشد، سرعت رشد نسبتاً سریعی دارد. ساقه ها زاویه دار بوده و با موهای کوچکی پوشیده شده اند. برگهای پایین گیاه پارویی و پهن و برگهای بالاتر کوچکتر می باشند (مارتین، ۲۰۰۵). گل ها اکثراً صبح ها باز و عصرها بسته می شوند (صالحی سورمقی، ۱۳۸۵). گل های آن به شکل طبق منفرد در انتهای شاخه گل دهنده ظاهر می شوند. تکثیر آن از طریق کاشت بذر در بهار انجام می شود (میرحیدر، ۱۳۸۲).

شکل یک: قسمتهای مختلف گیاه همیشه بهار

 مواد مؤثره

گل همیشه بهار حاوی مقادیر کم اسانس روغنی فرار، ساپونین، رزین، ماده ای تلخ، اسیدهای آلی، ماده ای به نام کالندولین، صمغ، مواد لعابی، آلبومین و یک ماده رنگی در گلبرگهای خشک و اینولین (در ریشه)، اسید سالیسیلیک، اسید لوریک، اسید پالمیتیک و کلسترول می باشد (فلاحتگر، ۱۳۸۱). گل ها حاوی ۲٫ تا ۴٫ درصد اسانس بوده که اجزاء مهم آن، شامل منتون، ایزومنتون، گاما ترپینن، آلفامورولن و کاریوفیلن می باشند. ترکیبات دیگر همیشه بهار شامل گلوکوزیدهای اولئانولیک اسید، موسیلاژ، توکوفرول، کاروتنوئیدها، تری ترپنوئیدها، فلاونوئیدهای گلوکوزیدی، کاروتنها، گزانتوفیلها، تاننها، پلی ساکاریدها، و الکلهای تری ترپنی از جمله آلفا و بتا آمیرین، تاراگزاسترول و کالندولادیول هستند (صالحی سورمقی، ۱۳۸۵). در گیاه همیشه بهار وجود سالسیلیک اسید، یک ماده تلخ به نام کالندولین، اسانس، چند ساپونین و کاروتن مشخص شده است. شکوفه های تازه کاملاً باز شده آن، سانس روغنی فرار دارند که شامل مواد آزولئوژنیک سسکی ترپن می باشد. در گل های آن یک ماده بی شکل، عامل تلخ به نام کالندولین، یک ماده بی طعم شبیه باسورین و کمی اسانس وجود دارد و به علاوه اولانولیک اسید، یک ماده صمغی، یک استرول، کلسترول، اسیدهای لوریک، اسید پالمیتیک،اسید استئاریک، اسید پنتا دیلیک، اسید میرسیک، مواد فارادیول و ارفیدیول دارا می باشد و ریشه آن محتوی ایندولین می باشد. ماده فعال گیاه همیشه بهار، ساپونین است (میرحیدر، ۱۳۸۲). بسیاری از محصولات دارویی تهیه شده از این گیاه، توسط عصاره گیری اتانولی گل های تازه و قسمتهای هوایی تولید می شود. ترکیبات موجود در گل های همیشه بهار شامل فلاونوئیدها، مانند فلاونول و فلاونول گلایکوزیت، شامل ایزوکورسیترین، نارسیسین، نئولیس پروسید و روتین، روغن فرار (۲٫ باسکویی ترپن) به عنوان اجزاء اصلی و نیز محتوی منتول، ایزومنتول، کاریوفیلن، تریپنوئیدها مانند ساپونین ها، اولئانولیک اسید به عنوان یک آگلیکن و مواد دیگری مانند استرول ها موجود به صورت الکلهای آزاد، استرها و گلیکوسیدها، کومارینهایی مانند اسکوپولتین، آمبلی فرون و آئسکولتین، کاروتنوئیدها و پلی ساکاریدها می باشد (ادوارد و همکاران، ۱۹۹۹). مهمترین مواد مؤثره این گیاه را فلاونوئید های محلول در آب (۴/.تا ۱/. درصد وزن گل خشک) تشکیل می دهند. از مواد دیگر می توان از کارتنوئیدها (۳٫/. درصد وزن خشک گل)، که در آب و چربی محلولند، اسانس(۲/. تا ۱/. درصد وزن خشک گل)، مواد موسیلاژی محلول در آب و ویتامین ای نام برد. تحقیقات اخیر نشان داده که بذر های همیشه بهار حاوی روغن می باشد. چنانچه این روغن تحت فشار سرد استخراج گردد، تأثیر ضد تورم خواهد داشت (امید بیگی، ۱۳۸۴). گل همیشه بهار حاوی رزین، ماده ای تلخ، اسیدهای آلی، صمغ، مواد لعابی، آلبومین و یک ماده رنگی (در گلبرگهای خشک)، اینولین (در ریشه) و کلسترول می باشد (فلاحتگر، ۱۳۸۲). ترکیبات کاروتنوئیدی گیاه همیشه بهار مدت زیادی نیست که مورد تحقیق قرار گرفته است، کاروتنوئیدها به عنوان پیش ماده تولید ویتامین A و رتینوئیدها در زندگی انسانها و حیوانات نقش عمده ای دارند. به علاوه، این ترکیبات به عنوان آنتی اکسیدان، بالا برنده ایمنی، بازدارنده جهش، پیش سازهای رنگدانه در پستانداران و تشکیل دهنده غیر فتوشیمیایی شناخته می شوند (باکو و دلی، ۲۰۰۲). روغن همیشه بهار برخی مواقع با محصولات دیگر حاصل از این گیاه اشتباه گرفته می شود. اگرچه روغن همیشه بهار به عنوان یک روغن دم کردنی یا خیساندنی شناخته می شود که مواد گیاهی برای تولید آن در روغن جوشانده شده و سپس مواد گیاهی خارج شده و روغن دارای برخی مواد گیاهی بر جای می ماند. روغن ماساژ همیشه بهار تأثیرات نرم کنندگی و معالج زیادی دارد که از آن گزینه مناسبی در تولید کرمهای ترکیبی می سازد. این روغن برای کمک به بهبودی پوستهای خشن، ملتهب و خارش دار و بهبود اگزما و خارشهای پوستی مفید است و نیز در درمان رگهای واریسی و عنکبوتی مفید می باشد (سولوم و هرب، ۲۰۰۷). چنانچه این روغن تحت فشار سرد استخراج گردد، تأثیر ضد تورم خواهد داشت (دوک، ۱۹۸۲). یکی از محققان اظهار می دارد که گل های همیشه بهار همچنین دارای کلسترول، استرول و استر اسید لانوریک می باشند (فولدسی، ۱۹۸۲). در برخی کشورها مانند نیوزیلند توجهات خاصی به کشت همیشه بهار و استفاده از دانه آن مبذول داشته شده است. زیرا بذور این گیاه محتوی ۵ تا ۲۰ درصد روغن می باشند (آنجلین و همکاران،۱۹۹۷، کرومک و اسمیت، ۱۹۹۸) که این روغن تا ۶۰ درصد کالندیک اسید داراست (آنجلین و همکاران، ۱۹۹۷، کرومک و اسمیت، ۱۹۹۸). این روغن بذر محتوی مشابه با روغن چرب (تانگ) دارد. همچنین می توان از آن در نقاشی، ایجاد پوشش و صنایع آرایشی استفاده نمود (مارتین، ۱۹۹۹). گیاه همیشه بهار سالهاست به عنوان یک گیاه زینتی باغی کشت می شود و مصارف زیادی دارد. روغن های ضروری و رنگدانه هایی که از گل ها استخراج می شوند، پس از فرآوری در محصولات دارویی متفاوت به فروش می رسند. ساختار شیمیایی کالندیک اسید موجود در روغن بذر، آن را برای استفاده در تولید محصولات صنعتی مناسب ساخته است (کتی، ۱۹۹۹).

منبع:  انجمن تحقیقات طب سنتی ایران