چرایی رویاندن شجره‌ای از یقطین کنار بدن یونس نبی (ع) ( بخش دوم)

چرایی رویاندن شجره‌ای از یقطین کنار بدن یونس نبی (ع) 

بررسی مسیر حرکت یونس نبی (ع) با استناد به داده‌های کتب لغت، تفسیر و کتاب مقدس

با استناد به مطالب فوق حضرت یونس(ع) از منطقه نینوی عازم شده و مجددا به آنجا بازگشته است پس در این مسئله بحثی نیست؛ زیرا در روایات عنوان شد که ایشان از سرزمین نینوی خارج و مجددا به سوی قوم خویش بازگشته است. در مطالب قبلی نیز عنوان شده است نینوی در ارض موصل واقع شده است.

در دوران معاصر موصل یکی از شهرهای عراق است که در شمال عراق واقع شده است. برای اثبات این مسئله که موصل حال حاضر که در کشور عراق واقع شده، همان نینوی که در آن زمان معروف بوده می باشد به بررسی نقشه های معاصر و قدیمی پرداخته و این نتیجه به دست آمد که موصل کنونی که در شمال کشور عراق قرار گرفته است همان نینوی در دوران قبل می باشد.

از مقایسه بین نقشه هایی که در پایان کتاب مقدس ارائه شده با نقشه های ماهواره ای جدید این نتیجه به دست آمده است؛ زیرا در نقشه های کتاب مقدس دقیقا منطقه موصل کنونی با عنوان نینوی نام گذاری شده است. مؤید قوی تر نیز پیش از این در روایات بیان شده است که نینوی سرزمینی است در ارض موصل که توضیحات آن گذشت.

اهمیت این موضوع در آن است که با تعیین موقعیت سکونت یونس پیامبر(ع) می توان ساحلی را که ایشان در آن مستقر شد تعیین نمود و به گزینه صحیح تر نزدیک شد. اما اینکه ساحل مورد نظر کجا بوده است؟ چند گزینه مورد توجه است. موصل در منطقه ای واقع شده است که در تمامی جهات به نوعی به دریا ارتباط می یابد؛ دریاچه خزر، خلیج فارس، دریای سرخ (قلزم)، دریای سیاه و دریای مدیترانه، سواحلی هستند که در نگاه نخست احتمال حضور یونس(ع) در آنها می رود، اما به هر روی بحث افتادن در ساحل برای شخص پیامبر(ع) تنها در یک ساحل ممکن بوده، این توضیح از آن جهت ارائه شد که در روایات به مسئله‌ای اشاره شده است که ماهی یاد شده همچنان که حامل یونس(ع) بود به چند دریا ورود پیدا کرده(۲۷) اما این نکته اشکالی به بحث ما وارد نمی‌کند؛ زیرا در هر صورت خروج از دهان ماهی در یک ساحل واقع شده که باید با شواهدی که در دست است به محتمل‌ترین گزینه دست یافت.

با توجه به موقعیت جغرافیایی موصل، این شهر در میان پنج دریا و دریاچه (خزر، خلیج فارس، مدیترانه، سرخ، سیاه) واقع شده است.

۱- با توجه به اینکه یونس(ع) از انبیای بنی اسرائیل به حساب می رود، مسیر تردد این گروه از انبیا غالبا در بین النهرین و منطقه فلسطین بوده است، و شواهد تاریخی همچون مسجدالاقصی، اورشلیم شهر مقدس بنی اسرائیل و… نشان ازاین امر دارد. پس قاعدتا یونس(ع) هم پس از دوری از قوم خویش به سمتی حرکت می کند که آشنایی و علقه خاطری نسبت به آنجا وجود داشته باشد.

۲- از سوی دیگر در مطالب فوق به دو منطقه «یافا» و «ترشیش» اشاره شده است و یافا طبق نقشه های ارائه شده در کتاب مقدس یکی از شهرهای ساحلی مدیترانه بوده است، این نیز خود قرینه ای است که مسیر حرکت یونس پیامبر(ع) به سمت مدیترانه بوده است.

۳- از طرفی در روایت آمده است: «…و قد سأل بعض الیهود أمیر المؤمنین (علیه السلام) عن سجن طاف أقطار الأرض بصاحبه، فقال: یا یهودی، أما السجن الذی طاف أقطار الأرض بصاحبه فإنه الحوت الذی حبس یونس فی بطنه، و دخل فی بحر القلزم، ثم خرج إلى بحر مصر، ثم دخل فی بحر طبرستان، ثم دخل فی دجله العوراء، ثم مرت به تحت الأرض حتى لحقت بقارون…»‏(۲۸)آنچه به عنوان مؤید از این روایت استفاده می شود این است که سر انجام نیز حرکت این ماهی به منطقه مصر ختم می شود؛ زیرا به داستان قارون اشاره می کند، و مصر نیز به دو ساحل دریای سرخ و مدیترانه مرتبط است که با توجه به دو دلیل فوق گزینه دریای مدیترانه را نیز در این بخش بر می گزینیم، زیرا در روایت فوق عبارت «بحر مصر» به دریای مدیترانه اشاره دارد؛ زیرا دریای سرخ با «بحرالقلزم» عنوان شده است.

۴- نزدیک بودن دریای مدیترانه نسبت به دیگر دریاها بجز دریاچه خزر دلیل دیگر این انتخاب است.

 «یقطین» در منظومه علم گیاه شناسی

همانطور که در بخش بررسی معنای واژه یقطین عنوان شد، بیشتر موارد استعمال یقطین برای کدو بوده و این تحقیق نیز اصل را کدو قرار داده و در بررسی خود در پی کشف نوع و خواص درمانی دارویی این گیاه است که شرح آن در ادامه خواهد آمد.

خانواده کدو که حدود ۱۲۰ جنس و حدود ۷۳۵ گونه دارد گیاهانی هستند که در سرتاسر کره زمین عمدتا در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری رویش دارند. واژه کدو برای چندین گیاه مختلف به کار برده می شود که از نظر گیاه شناسی متعلق به دو جنس گیاهی از خانواده کدو Cucurbitaceae می باشد. این گیاهان عبارتند از: کدوی تنبل Cucurbita maxima ، کدوی حلوایی Cucurbita moschata، کدو مسمایی Cucurbita pepo و کدوی قلیانیLagenaria vulgaris. Syn: Lgenaria siceraria. . سه گیاه اول به خاطر اهمیت غذایی و دارویی کشت می گردد. کدوی قلیانی نیز معمولا در مناطق گرمسیری پراکنش دارد و گیاهی یکساله رونده است و بیشتر به خاطر زینتی بودن کاشته می شود هر چند در برخی کشورها به خصوص شمال آفریقا مصارف دارویی دارد.(۲۹ و ۳۰)

در بین محققین مسلمان درباره اینکه واژه «یقطین» اشاره به کدام یک از انواع کدو می باشد اختلافاتی مشاهده می شود. همانطور که عنوان شد در مواردی نیز مشاهده شده که واژه «یقطین» به گیاهی غیر از کدو ترجمه شده است. هر چند برخی از مفسرین و محققین ترجیح داده اند که به جای اشاره به اسم گیاهی خاص، مشخصات رویشی و گیاه شناسی (گیاهی سریع رشد، بالا رونده با برگهای پهن) آن را بیان کنند که این مسئله در توضیحات قبل هویداست. این اختلافات حتی در بین منابع و محققان مسیحی و یهودی نیز مشاهده می شود.

برخی از محققین معتقدند که در ترجمه تورات در طول بیش از ۲۰۰۰ سال در رابطه با گیاهی که حضرت یونس در زیر آن بعد از خروج از شکم نهنگ یا ماهی بسیار بزرگ به استراحت پرداخت، اشتباه رخ داده است. در تورات به زبان عبری برای گیاهی که حضرت یونس (ع) در زیر آن به استراحت پرداخته از کلمه (Kikayon) Qiqayon استفاده کرده است. این واژه از زبان مصریان قدیم (Kiki) وارد زبان عبری شده و اشاره به گیاه کرچک Ricinus communis از خانواده فرفیون Euphorbiaceae دارد. مترجمین یونانی در قرون سوم تا اول قبل از میلاد مسیح هنگام ترجمه تورات از زبان عبری به یونانی، کلمه عبری Qiqayon به خاطر شباهت صوت به کلمه یونانی Kolokynthi به معنی هندوانه ابوجهل یا حنظلCitrullus colocynthis  از خانواده کدو ترجمه کردند. دیسکورید پزشک و گیاه شناس یونانی در کتاب Materia medica  به آن اشاره کرده است. هنگام ترجمه این گیاه از زبان یونانی به لاتین این کلمه به دو گیاه مختلف ترجمه شد. بیشتر مترجمین کلمه یونانی Kolokynthi را به واژه لاتین Cucurbita کدو ترجمه کردند. در مواردی نیز مشاهده شده که این کلمه به واژه لاتین Hedera گیاه عشقه، Hedera Helix ترجمه شده است. شاید دلیل این ترجمه این باشد که گیاه عشقه در زبان یونانی Kissos  نامیده می شود. هنگام ترجمه از لاتین به انگلیسی این تفاوت در ترجمه پیچیده تر و بیشتر شد.

در ترجمه های قدیمی تر، این گیاه کدو Gourd یا عشقه  Ivyترجمه شد. در ترجمه های جدیدتر اشاره ای به اسم گیاه نشده و فقط از کلمه گیاه (Plant) استفاده شده است و نهایتا در جدیدترین ترجمه ها به درخت مو (Vine) ترجمه شده است.(۳۱) نهایتا این محققین معتقدند که گیاه مورد نظر کرچک می باشد که با اشتباه در طول زمان های مختلف هنگام ترجمه به گیاهان دیگر ترجمه شده است.

کرچک یکی از گیاهان دارویی است که سابقه استفاده از آن توسط انسان به ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد حضرت مسیح(ع) بر می گردد.کلمه Ricinus برگرفته از یک اصطلاح لاتین به معنای «کنه سگی» می باشد. علت این نامگذاری شباهتی بود که لینائوس میان دانه این گیاه و کنه هایی که معمولاً در سگها دیده می شود، مشاهده کرد. گیاهی است علفی که بنا به محل رویش، ‌طول دوره رشد آن متفاوت است به صورتی که در مناطق سردسیری یک گیاه یکساله بوده ولی در مناطق گرمسیر به صورت چندساله در آمده و ممکن است از لحاظ حجمی فضای بسیار بزرگی را اشغال کند و به صورت درخت یا درختچه در آید.(۳۲)

مفسرین و مترجمان مسلمان برای «یقطین» ویژگی هایی نظیر علفی یکساله بودن که دارای رشد سریع و فاقد اندام نگهدارنده می باشد، بیان کرده اند و از طرفی چون بر بالارونده بودن این گیاه تأکید می شود در تفاسیر اسلامی، ترجمه «یقطین» به کرچک مورد پذیرش قرار نگرفته است.(۳۳ و ۳۴)

همانطور که پیش از این هم عنوان شد در زبان عرب برای نامیدن کدو از واژه «قرع» استفاده می شود و یقطین علاوه بر اینکه برای گیاه کدو استفاده شده برای گیاهان دیگری که تا حدودی از نظر فرم رویشی و گیاه‌شناسی به کدو شبیه بودند نیز استفاده شده است.(۳۵) بنابر این به نظر می رسد که یقطین بیش از آنکه به طور مشخص اشاره به گیاه خاصی باشد بیان کننده ویژگی گیاه است که لازم است بر اساس این ویژگی ها به گیاه مورد اشاره قرآن کریم پی برد.

در قریب به اتفاق تفاسیر قرآن همانطور که پیشتر عنوان شد «یقطین» را کدو معنی کرده اند و در مواردی نیز صرفا به ویژگی مهم آن یعنی بالارونده بودن تأکید کرده و اسم گیاه خاصی آورده نشده است.

از بین تمامی انواع گیاهانی که اصطلاحا کدو نامیده می شوند و محققین مسلمان به عنوان «یقطین» در نظر گرفته اند، گونه گیاهی Lagenaria siceraria که در فارسی کدو قلیانی نامیده می شود، بیشتر از سایر انواع کدوئیان ویژگی های مورد اشاره برای «یقطین» را دارا می باشد. همچنین به این گیاه بیش از سایر گیاهان به عنوان «یقطین» در منابع اسلامی اشاره شده است.(۳۶ و ۳۷)

Lagenaria siceraria گیاهی علفی و محکم است که دارای ساقه های بالارونده و خوابیده روی زمین می باشد. این گیاه سریع رشد بوده و دارای برگهای پهن که تا ارتفاع ۵ متر رشد می کند. منشأ این گیاه آفریقاست و در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری رشد می کند. با عقب نشینی یخ های قطبی حدود ۱۰ هزار سال قبل، این گیاه وارد آسیا و اروپا ـ احتمالا با کمک انسان ـ گردید. همچنین بذرهای آن می تواند ماه ها بدون آنکه زنده مانی خود را از دست دهد، روی آب شناور بماند. (۳۸)

از اولین گیاهانی است که توسط بشر کشت شده، البته در مرحله اول نه برای تغذیه بلکه به خاطر میوه آن که به عنوان ابزاری برای نگهداری آب استفاده می شد، مورد توجه قرار گرفت. این گیاه از جمله گیاهانی است که پراکنش گسترده ای در سرتاسر کره زمین دارد که از حدود ۲ تا ۳ هزار سال قبل از میلاد مسیح به خوبی در کشورهای حوزه مدیترانه به خوبی شناخته شده و از آن استفاده می کردند.(۳۹)

انواع کدوئیان سرشار از قند، ویتامین‌های A و B، آهن و کلسیم است. کدو تحریک‌کننده نیست. همچنین زودهضم، آرام‌بخش، مرطوب‌کننده، نرم‌کننده و افزایش‌دهنده ادرار است. مایعات قابل دفع را دفع می‌نماید، تمیزکننده سینه، مجاری تنفسی و مجرای ادرار است. برای درمان التهاب مجاری ادرار، بواسیر، مشکلات گوارشی، التهابات روده، ضعف اندام‌ها، یبوست و گرفتگی مجاری ادراری مفید است. همچنین مصرف کدو برای افرادی که به بیماری‌های قلبی، بی‌خوابی و قند خون مبتلا هستند، بسیار مفید است.(۴۰)

با توجه به خواص دارویی کدو و بیماری های عارض شده بر یونس(ع) به این نتیجه می رسیم که گیاه یاد شده از خانواده کدو بوده و دلایلی که بر این ادعا می باشد عبارتند از:

۱- بیماری پوستی حضرت یونس(ع): همیشه یکی از تجویزهای پزشکی برای بیمارهای پوستی پرهیز از غذاهایی است که موجب تحریکات پوستی می شود برای نمونه بادمجان و فلفل از جمله موادی هستند که استعمال آنها در افراد سبب تحریک پوست می شود پس خاصیت ضد تحریکی کدو خود دلیلی بر این دعاست.

۲- تحلیل رفتن عضلات حضرت یونس(ع)؛ یکی از خواص کدو التیام ضعف عضلات عنوان شده است. البته در طی این مقاله در یک مورد به تناول میوه این گیاه توسط یونس(ع) اشاره شده است که با توجه به این خاصیت، دور از ذهن هم نیست.

۳- اختلال در سیستم تنفسی یونس نبی(ع)؛ با توجه به اینکه یونس پیامبر(ع) با استناد به مطالب یاد شده حداقل ۳ روز در شکم ماهی بوده است محیط شکم ماهی اسیدها، آنزیمها و گازهای درون بدن ماهی قابلیت ایجاد اختلال در دستگاه تنفسی ایشان را داشته است در نتیجه یکی از خواص کدو تمییز کنندگی سینه و مجاری تنفسی است.

۴- سوءهاضمه یونس(ع)؛ همچنین در شکم ماهی قرار گرفتن سبب شد تا ایشان چند روزی را از تغذیه ـ آب و غذا ـ محروم باشد که خود این قضیه سبب ایجاد اختلال در سیستم گوارش بدن می شود و می بینیم که عمده خاصیت کدو به سیستم گوارشی باز می گردد.

تمام موارد یاد شده دلیل بر این است که گیاه مورد نظر از خانواده کدو می باشد، اما چرا این گیاه کدوی قلیانی است به سبب یک خاصیت ممتاز و ویژه در این گیاه است و آن هم دفع کنندگی حشرات است که تأثیر زیادی در بهبود بیماری یونس(ع) داشته است.

همانطور که در روایات اشاره شده است این گیاه خاصیت دفع حشرات دارد در علوم تجربی اثبات شده است که این گیاه خاصیت دفع کنندگی حشرات را داراست و قرار گرفتن یونس(ع) در زیر سایه L. siceraria  به دلیل خاصیت دفع کنندگی حشرات است که در این گیاه وجود دارد. حضرت یونس (ع) به خاطر توقف در شکم ماهى پوست تنش آن قدر نازک و حساس شده بود که از نشستن حشرات بر آن رنج مى برد، او اندام خود را با این گیاه پوشانید تا هم از سوزش آفتاب در امان باشد و هم از حشرات در امان باشد. این گیاه علاوه بر اینکه برگهاى پهن و پرآبى دارد که مى توان از آن سایبان خوبى تهیه کرد به علت داشتن ترکیب شیمیایی Cucurbitacin خاصیت دفع کنندگی حشرات را نیز دارد.(۴۱)

گیاهان خانواده کدو دارای دسته ترکیبات بیوشیمیایی به نام cucurbitacin هستند، که تاکنون ۱۹ نوع مختلف از آنها شناسایی شده اند. البته این ترکیبات به مقدار بسیار کم در برخی دیگر از گیاهان مشاهده شده است. این ترکیبات از نظر شیمیایی جزو استروئید ها هستند Cucurbitacin ترکیب سمی برای برخی از حیوانات هستند و همچنین مزه بسیار تلخی دارند که باعث می شود گیاه کدو توسط علفخواری محافظت شود. همچنین این ترکیب به علت شباهت ساختاری به هورمونهای پوست اندازی حشرات باعث اختلال در پوست اندازی آنها می شود و خاصیت دفع کنندگی حشرات از خود نشان می دهد. همچنین این ترکیبات برای برخی از حشرات سمیت داشته و به سرعت آنها را می کشد.(۴۲)

همچنین یکی از انواع ناقلها در بیماری، حشرات هستند و از آنجایی که پوست بدن یونس(ع) از بین رفته بود آمادگی بسیار زیادی برای جذب انواع میکروبها در بدن ایشان وجود داشت، پس می بایست یک بازدارند قوی ایجاد شود تا انتقال بیماری صورت نپذیرد و گیاه یاد شده بهترین مورد برای انجام این مأموریت است. البته توجه به اینکه نکته ضروری است که حفظ ایشان برای خداوند متعال بدون چنین گیاهی هم حتمی بود، اما از آنجا که قرآن کریم در قالب همین داستان ها در امور مادی نیز برای انسان ها پیام دارد چنین صحنه هایی را ایجاد می کند تا بشر با دریافت خواص داروی ـ درمانی چنین گیاهانی روز به روز بر معلومات خود و کیفیت زندگی اش بیافزاید.

نتیجه

آنچه که این تحقیق ـ با توجه به داده‌هایی که در کتب لغت، تفسیر و حدیث بوده است ـ به آن دست یافته است عبارت است از:

۱- ارائه معنایی دقیق از واژه یقطین که نوعی کدو به نام کدوی قلیانی است

۲- اثبات قوی‌ترین احتمال در موقعیت جغرافیایی یونس(ع) که دریای مدیترانه است

۳- تعیین نوع بیماری یونس(ع) که عبارتند از: تحلیل عضلات، ریزش مو و از بین رفتن پوست

۴- بیان موارد درمانی گیاه یقطین بر بدن یونس نبی(ع) و اثبات خواص دارویی کدو بر بدن یونس(ع) خصوصا خاصیت دفع کنندگی حشرات و وجود نوعی سم در این گیاه

منبع:

دوفصلنامه تخصصی پژوهشهای میان رشته ای قرآن کریم (سال دوم، شماره۴، بهار و تابستان ۱۳۹۰) (منابع مقاله در نسخه اصلی موجود می باشند.)

منبع:  انجمن تحقیقات طب سنتی ایران