گل حسرت ( سورنجان ) ، گیاهی علیه نقرس
سیما رفیعی، کارشناسی زیست شناسی گیاهی دانشگاه الزهرا، عضو فعال انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
نام فارسی: گل حسرت
کتب طب سنتی و بازار دارویی: سورنجان، عکنه، سورنگان
نام انگلیسی: Colchicum
نام فرانسوی: Colchique
خانواده: Liliaceae
طبیعت سورنجان ( گل حسرت) :
در سوم گرم و در دوم خشک است و بعضی از اطبا می گویند سرد و خشک است؛ دلیل بر سردیش آنست که بر درد نهى درد بنشاند، و دلیل خشکیش آنست که تشنّج عصب آرد.
گیاه شناسی:
گل حسرت گیاهى است چندساله که در چمنزارها و مراتع مرطوب و خاکهاى سبک مىروید. وجه تشخیص آنها پیاز غده مانند سفت زیرزمینى آنهاست که از یک غشاى متورم که ادامه ساقه هوایى گیاه است پوشیده شده و در مورد عدهاى از ارقام گیاه سیاهرنگ است و در حقیقت تورم ریشه پیاز نیست که مانند پیاز رسمى ورقه ورقه داشته باشد، بلکه تورم سفتى آن را تشکیل مىدهد، مانند پیاز یا غده زعفران. برگهاى آنها باریک، دراز، خطى، بیضى شکل و نوک تیز و معمولا در بهار ظاهر مى شوند، چه در آنهایی که گلهاى آنها در پاییز ظاهر مى شود و یا آنهایى که در بهار بیرون مى آید. گلها معمولا به طور منفرد و یا ۳- ۲ گل از زمین خارج مى شوند.
ظاهرا شبیه زعفران هستند ولى فرق عمده آنها این است که گلهاى گل حسرت ۶ پرچم یا آلت مذکر یا آلت نر دارد، در صورتى که زعفران ۳ تا پرچم دارد و به علاوه تورم ریشه یا Corm زعفران کوچکتر و تقریبا مدور است، در صورتى که تورم ریشه در گل حسرت دراز مىباشد. و معمولا برگها و میوه گل حسرت در فصل بهار در فاصله اردیبهشت تا خرداد روى گیاه دیده مى شوند. محفظه میوه آن داراى ۳ خانه است و در هر خانه ۷۰- ۵۰ دانه وجود دارد که ریز به قطر ۲- ۱ میلى متر و طعم آن تلخ است.
گونه هاى عمده سورنجان که از نظر دارویى مورد توجه مى باشند:
۱٫ گل حسرت زیبا که به «سورنجان شیرین» معروف است. (گل حضرتى ، خمل و پیاز سگ(:
گیاهى است کوچک به بلندى ۱۲- ۱۰ سانتىمتر، گلهاى آن ارغوانى و درشت و در پاییز به طور منفرد و بدون هیچ برگی از زمین خارج مى شود. برگهاى سبز براق آنکه در حدود ۹ سانتىمتر است و میوه آن، در بهار سال بعد بیرون مىآیند و ظاهر مى شوند. این گل در ایران در دامنههاى البرز، تجریش، اطراف تهران، در مناطق شمال ایران و در خراسان در نواحى سرحدى در هریرود مىروید و به علاوه در قفقاز و آسیاى صغیر نیز انتشار دارد. این نامگذارى یک افسانه ى شاعرانه دارد که مى گویند چون گل این گیاه تلخ است، پرندگان و پروانه ها به آن نزدیک نمى شوند و در بهار از حسرت دیدار این موجودات زیبا بزودى پژمرده شده و از بین مى رود و در فصل پائیز دوباره به امید دیدار و وصل پرندگان سبز شده، و چون این بار هم آنها به سراغش نمى آیند، از غصه دق کرده و می میرد.
۲٫ سورنجان کرمانى که به سورنجان تلخ معروف است (شنبلید، سورنجان مصرى، اصابع مصرى، شقلیل، فرج الارض و قلب الارض):
در نواحى جنوب ایران و در بلوچستان به طور خودرو مى روید و در هند و کشمیر و مناطق معتدله هیمالیا انتشار دارد.
۳٫ کلشیک (Colchicum autumnale)
به نوع فرنگى این گیاه که در ایران دیده نشده است کلشیک مى گویند، لذا به ماده ى عامله آن در علم پزشکى و داروسازى کلشیسین خطاب مى کنند. پیاز آن به اندازه شاه بلوط است و از نظر شکل ظاهرى هم به آن شباهت دارد و اگر فشرده شود، از آن شیرابه اى تلخ بیرون مى آید، ولى چون پیاز خشک شود، این شیرابه نیز غلیظ و خشک مى شود. بوى آن بسیار قوى است ، ولى پس از خشک شدن بى بو مى شود. طعم تلخ آن نیز پس از خشک شدن ملایم مى گردد. این گونه در اروپا بخصوص در فرانسه انتشار دارد.
طبق گزارش مهندس مظفریان، وجود ۱۵ گونه گل حسرت در ایران گزارش شده است که دو گونه از جمله کولشیکوم واریانس و کولشیکوم وندل بومی و اختصاصی ایران هستند.
انواع غده گل حسرت:
۱٫ رنگ پوست خارجى غده و همچنین رنگ مغز غده گیاه هر دو سفید است و طعم آن شیرین است.
۲٫ رنگ پوست خارجى غده یا پیاز گیاه و همچنین رنگ مغز آن زرد تیره یا سرخ است.
۳٫ رنگ پوست خارجى غده و رنگ مغز آن هر دو سیاه و طعم آن تلخ است.
توجه: از نظر استعمال داخلى فقط نوع اول یعنى نوع سفید توصیه مى شود و دو نوع دیگر را به هیچ وجه براى استعمال داخلى توصیه نمى نمایند زیرا سمى است و مهلک مى باشند و فقط در موارد بیمارىها در استعمال خارجى اجازه استفاده از آنها داده مى شود. در مورد نوع سوم بخصوص حتى براى استعمال خارجى نیز تجویز نمى نمایند چون سمى بودن آن به قدرى است که اگر از راه خراشهاى احتمالى پوست نیز وارد شود می تواند مهلک باشد.
روش کاشت:
دوره خفتگی این گیاه بسیار کوتاه است و باید از این دوره استفاده کرد و پیاز ها را کشت کرد و اگر دیرکشت شود ممکن است در آن سال گل ندهد. پیازهای آن را در مرداد ماه به صورت مجتمع می کارند، به طوری که نوک آن ها ۵ تا۱۰ سانتی متر درون خاک قرار بگیرد. در این حالت سالها گل خواهد داد و پس از مدت طولانی که گل دهی آن کاهش یافت و رشد برگ ها کم شد آنها را از خاک خارج کرده، پیازها را جدا می کنند و در محل جدید می کارند.
ترکیبات شیمیایی:
از نظر ترکیبات شیمیایى در گل حسرت گونه C. Luteumموارد زیر مشخص شده است:
در تورم ریشه این گیاه آلکالوئیدى به نام کولشىسین وجود دارد. مقدار آلکالوئید در یک گیاه که از کشمیر هندوستان چیده و بررسى شده در حدود ۲۵/ ۰- ۲۱/ ۰ درصد وزن غده خشک گیاه بوده است. دانه هاى ریز گیاه نیز ۴۳/ ۰- ۴۱/ ۰ درصد از انواع آلکالوئیدها داشته است. به علاوه در تورم ریشه آن مقدارى مواد نشاسته اى و لعاب و کمى قند نیز وجود دارد و در گونهC. speciosum دانشمندان شوروى یک آلکالوئید جدیدى به نام اسپسیوزین یافته اند.
کولشىسین ماده عامل موجود در پیاز و دانه گیاه گل حسرت است. ماده اى است سمى به فرمول خام C22H52NO، آلکالوئید کولشىسین در آب کم حل مى شود ولى در الکل به مقار زیاد حل مى شود. آلکالوئید کولشىسین از غده گیاه استخراج و در موارد مختلف بیمارى ها مستقیما و یا به صورت غده له شده گیاه مورد استفاده قرار مى گیرد. اگر غده گیاه در آب جوش کاملا جوشانده شود و پس از آن در حرارت ۱۵ درجه سانتىگراد و بیشتر خشک شود مقدار آلکالوئید کولشىسین کاهش مى یابد.
مصارف درمانی:
۱٫ ضدنفخ
۲٫ معرق
۳٫ ادرارآور
۴٫ تهوع آور
۵٫ مسهل
۶٫ آرام بخش
۷٫ درمان ضعف عصبی به دلیل پیشرفت اماس
۸٫ درمان تب مدیترانهای
۹٫ درمان سیروز کبدی
۱۰٫ درمان سیروز صفراوی اولیه
۱۱٫ درمان پسوریازیس
۱۲٫ درمان تعدادی از بیماریهای پوستی
۱۳٫ خوردن دو گرم از کوبیده آن بادشکن و نیروبخش است، مسهل اقسام بلغم است و اخلاط لزج را از اعماق بدن خصوصا از مفاصل بیرون مى کشد، براى معالجه یرقان و ورم طحال مفید است.
۱۴٫ آن را با زنجبیل و فلفل مخلوط کرده کوبیده و با عسل به صورت خمیر درآورده هر شب یک قاشق چاىخورى از آن خورده شود، نیروى جنسى را افزایش مى دهد.
۱۵٫ سه روز، روزى یکبار ۲ تا ۳ گرم از آن را کوبیده و با شیر تازه دوشیده شده مخلوط کرده و خورده شود. ضعف قواى تناسلى را برطرف مى نماید.
۱۶٫ آن را با صبر زرد کوبیده و یا در دهان ریخته با آب میل شود و یا در کپسول خالى ریخته و فرو داده شود، نقرس و عرق النساء را درمان مى کند.
۱۷٫ افرادى که دردهاى استخوانى و مفصلى دارند و علت درد روماتیسم یا نزولات سردمزاجى یا کمبود کلسیم در بافت استخوان مى باشد، استخوان قلم گوسفند را در آتش یا تنور گذاشته تا ذغال شود بعد آن ذغال را پودر کرده و با نیم برابر وزنش سورنجان مخلوط کنند و در کپسولهاى خالى ۵۰۰ ریخته و صبح و ظهر و شب هربار دو کپسول بخورند، بهبودى حاصل مى شود.
۱۸٫ مقدارى از کوبیده آن را با زعفران ساییده شده و زرده تخم مرغ مخلوط نموده ضماد شود، دردهاى استخوانى را تسکین مى دهد، ورمهاى سفت را تحلیل مى برد.
۱۹٫ نیم مثقال از آن را با شش نخود زعفران ساییده و مقدارى گلاب مخلوط کرده و قبل از غذا خورده شود و کوبیده سورنجان را هم با سرکه مخلوط نموده و بر موضع مالیده،درد مفاصل و آرتروز را درمان مى کند.
۲۰٫ آن را نرم ساییده بعد با پیه آب کرده مخلوط نموده شیاف درست کرده و شبى یک عدد مصرف شود. براى انداختن دانه بواسیر و تسکین درد آن بسیار نافع است.
۲۱٫ بوییدن گل سورنجان بازکننده مویرگ های بسته شده مغز است
۲۲٫ برای سردرد ناشی از سردی مفید است.
موارد استفاده کلشیسین:
۱٫ نقرس: گل حسرت از قدیم به عنوان داروی مؤثر ضدنقرس مصرف میشده و در حال حاضر نیز میشود. در قدیم بیشتر از تنتور آن استفاده میکردند و امروز داروهای صنعتی آن به بازار عرضه میشوند و به عنوان داروی اختصاصی برای نقرس حاد استفاده می شود. کلشی سین از طریق کاهش واکنش های التهابی به کریستال های اورات باعث پاسخ درمانی قابل توجهی در نقرس حاد می گردد. مکانیسم اثر آن از طریق مهار مهاجرت لکوسیت ها، مهار فاگوسیتوز و تولید اسید لاکتیک توسط گلبولهای سفید و نیز کاهش رسوب کریستال های اورات در بافت ها می شود. استفاده از گل حسرت برای درمان نقرس مورد تایید سازمان غذا و داروی آمریکاست.
۲٫ ضدسرطان : کلشی سین موجود در این گیاه باعث توقف تقسیم سلولی در مرحله متافاز میتوز می شود، به این طریق که از پلیمریزه شدن رشته های دوک جلوگیری کرده و دینامیک میکروتوبول ها را خراب می کند در نتیجه باعث جلوگیری از پیشرفت سرطان می شود. هم چنین جهت ایجاد گیاهان پلی پلوئیدی و مطالعه کاریوتیپ نیز از آن استفاده می شود.
البته این جلوگیری از فعالیت توبولین ها و عدم تقسیم سلولها علاوه بر اثر بر روی سلولهای سرطانی برای سلول های سالم نیز اتفاق می افتد. یک تیم تحقیقاتی در دانشگاه برادفورد موفق به ایجاد روشی شدند که کلشیسین بدون ایجاد عوارض جانبی بر روی سلولهای سالم بدن بر روی سلولهای سرطانی اثر گذاشته و باعث ازبین رفتن آنها می شود.
در محیط تومورهای سرطانی آنزیمی به نام Matrix Metalloproteinases(MMPs) ترشح می شود که باعث تغذیه و خون رسانی به عروق تومور و در نتیجه رشد آن می شود. این گروه تحقیقاتی با استفاده از روشهای خاصی یک دنباله مولکولی بلند به کلشیسین اضافه کرده که باعث می شود هنگام ورود دارو به بدن سلول های سالم به آن واکنش نداده و فقط هنگامی که به محیط تومور میرسد به علت وجود آنزیم MMP دنباله مولکولی قطع شده و دارو فعال می شود و باعث از بین رفتن عروق خونی تومور و نابودی تومور می شود. این روش در آزمایشگاه برروی سرطان های سینه، روده، ریه، تومورهای بدخیم بافت پیوندی، پروستات انجام شده و هیچ گونه عوارض جانبی مشاهده نشده است.
مقدار و طریقه مصرف:
تنطور دانه کلشیک بهترین فراورده آن است. این تنطور دارای ۰٫۰۳۵ درصد کلشیسین است و هر گرم آن برابر ۵۷ قطره است. مصرف تنطور کلشیک بدین طریق است که ابتدا هر روز ۳۰ تا ۴۰قطره و در روزهای بعد ۱۰ تا ۱۵ قطره زیادتر از آن را به کار می برند و این عمل را تا موقعی ادامه می دهند که بیش از ۳ تا ۴ بار در روز احتیاج به دفع مدفوع پیدا شود. حداکثر مصرف تنطور کلشیک طبق دستور ۰٫۵ گرم در هر دفعه و ۶ گرم در ۲۴ ساعت است.
شکل دارویی:
مهمترین داروی صنعتی که از گیاه گل حسرت تهیه شده قرص های کوچک سولفات کلشیسین است که حاوی ۱ میلی گرم مادهی مؤثر میباشد. این دارو به علت سمیت باید زیر نظر پزشک مصرف شود.
عوارض جانبی و احتیاطات:
۱٫ سورنجان مضر معده است و ایجاد دلپیچه و ضعف در معده و کبد مى نماید از این نظر باید با کتیرا و شکر و زعفران خورده شود و در مواردى که براى رفع درد مفاصل مى خورند باید با هموزن آن زنجبیل و فلفل که اثر آن را تشدید مى نماید، بخورند.
۲٫ معمولیترین عارضهی این گیاه ناراحتیهای معدی است که بلافاصله پس از خوردن آن ایجاد میشود. پس از جذب این گیاه احساس تشنگی و سوزش در دهان و گلو، سپس حالت تهوع و استفراغ ایجاد شده و به دنبال آن دردهای شکمی و اسهال شروع میشود. در این حالت، کمبود آب بدن ممکن است ایجاد شوک کند.
۳٫ اشخاصى که ناراحتى معده و کلیه و کبد دارند بهتر است که از خوردن کلشیک یا کولشىسین خوددارى نمایند.
۴٫ کولشى سین چون از راه کلیه دفع مى شود، نباید براى مبتلایان به ناراحتیهاى کلیه تجویز گردد.
۵٫ استعمال زیاد سورنجان بر ورم، آن را سخت و غلیظ کرده و باعث تشنج مى شود.
۶٫ خوردن ۷ میلی گرم کلشیسین خالص کشنده است.
۷٫ کلشیسین چنان چه برای درمان پزشکی به مدت طولانی مصرف شود ممکن است باعث اختلالات خونی از نوع آگرانولوسیتوزیس (افت ناگهانی تعداد لوکوسیت ها)، آنمی آپلاستیک (کاهش تولید گلبول های قرمز)، کم نطفه ای در مردها(آزواسپرمیا)، الیگو اسپرمیا و گاهی باعث ریزش کامل موها می گردد.
مصلحات:
کتیرا، شکر، قند، زعفران
برای دریافت کتاب «رساله در درمان نقرس» با دفتر انجمن تماس بگیرید: ۰۲۱۸۸۹۸۶۳۸۷
منابع
- tebyan.net
- www.bradford.ac.uk
- حاجی شریف، احمد (۱۳۸۶)، اسرار گیاهان دارویی، تهران، انتشارات حافظ نوین
- دکتر رجحان، محمد صادق (چاپ دوم ۱۳۷۷)، درمان به وسیله گیاهان دارویی، تهران، ناشر مرکز فرهنگی آبا
- دکتر غیاث الدین جزایرى، زبان خوراکی ها
- سلطانی، ابولقاسم (۱۳۸۳)، دایره المعارف طب سنتی، تهران، انتشارات ارجمند
- عقیلی علوی شیرازی، محمد حسین بن محمد هادی (۱۳۸۰)، مخزن الادویه، تهران، انتشارات باورداران
- میرحیدر، حسین (۱۳۸۵)، معارف گیاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
- هروى، موفق بن على، الأبنیه عن حقائق الأدویه(روضه الأنس و منفعه النفس)(۱۳۴۶)، تصحیح احمد بهمنیار، تهران، دانشگاه تهران
منبع: انجمن تحقیقات طب سنتی ایران