یبوست ، اُمّ الأمراض در پزشکی ایرانی: علل و راهکارهای درمان
محمد احمدی، کارشناس ارشد تغذیه، دانشگاه علوم پزشکی قزوین
مقدمه
یکی از عوارض زندگی صنعتی جدید، یبوست یعنی نداشتن دفع صحیح و کافی می باشد. بسیاری از بیمارانی که امروزه به مطب پزشکان مراجعه می کنند، مبتلا به یبوست بوده و یکی از اقدامات مهم درمانی در انواع بیماری ها، رفع یبوست در این افراد است.
تعاریف پزشکی جدید در این زمینه ناقص است. در کتب مرجع پزشکی جدید مثل هاریسون و سسیل آمده است که دفع طبیعی می تواند از ۳ بار در روز تا ۱ بار در ۳ روز باشد و کمتر از این را یبوست تعریف می کنند و سراغ درمان می روند!
درصورتی که حکمای طب ایرانی معتقد به وجود طبیعت مدبّره بدن بوده و بدن را صاحب قوّه دافعه [که یکی از زیرمجموعه های قوای طبیعی است] می داند و برای آن تعاریف مشخّصی دارد.
اهمّیّت قوّه دافعه
مواد زائد بطور روزانه وارد بدن ما شده (در مراحل چهارگانه هضم) و روی هم انباشته می شوند. بطور طبیعی بدن می خواهد از شرّ این سموم راحت شود و طلب فراغت کند. (که اصطلاحاً به آن استفراغ گفته می شود و معنای آن با چیزی که امروزه رایج است، متفاوت می باشد.)
اگر فردی به اندازه کافی غذا بخورد، ولی دفع مدفوع، تعریق یا ادرار کافی نداشته باشد؛ دچار مشکل خواهد شد. اگر هم دفع بیش از حد داشته باشد، مشکل ساز می گردد. بنابراین تعادل عملکرد بین احتباس (حفظ مواد ضروری بدن) و استفراغ (دفع مواد زائد) تضمین کننده سلامتی بدن و یکی از ستّه ضروریّه (شش امر لازم برای حفظ سلامتی) است.
دفع مدفوع نیز یکی از این استفراغ های طبیعی بدن بوده و عملکرد صحیح آن مطلوب می باشد. البته گاهی هم طبیب برای اعانت(کمک) به طبیعت بیمار و دفع اخلاط فاسد و موذی، با تسریع این فرآیند اسهال دادن را اجرا می کند.
اسباب یا علل احتباس بیش از حد
بطور کلی اسباب یا علل احتباس بیش از حد از این قرارند:
افزایش غیرطبیعی قوّه ماسکه(نگهدارنده)، ضعف هاضمه و دافعه، ضیق(تنگی مجاری) [مواد رقیق دفع شده و مواد غلیظ محتبس می ماند.]، سدّه (انسداد) در مسیر عبور و دفع مواد، غلظت بیش از اندازه مواد، زیادی بیش از حد مواد [که قوّه دافعه قادر به دفع همه آن ها نشود]، انصراف طبیعت به سوی دیگر، یبوست به هرشکل مانند عدم احساس نیاز به دفع به دلیل وقوع انسداد در مجاری صفراوی و عدم ریختن صفرا به روده ها، لزوجت مادّه و چسبندگی آن به اعضا.
مشکلات ناشی از احتباس غیرطبیعی
سبک زندگی جدید موجب گردیده است که روز به روز سموم بیشتری وارد بدن شوند. از هورمون های رشد حیوانات گرفته تا سموم و کودهای کشاورزی، رنگها و طعمهای مختلف در صنایع غذایی، مواد نگهدارنده شیمیایی، استفاده از غذاهای فریزری و … که همه و همه مقدار زیادی سموم شناخته شده و ناشناخته را وارد بدن می کنند. مسلّم است که اگر این سموم از طرق طبیعی از بدن دفع نشوند، موجبات بروز بسیاری از بیماری ها را فراهم می کنند که ساده ترین آن ها، احساس کسالت و خستگی دائمی است (به علّت تجمّع مواد زائد در بدن). بنابراین یکی از روش های پاکسازی بدن، درست کارکردن روده ها و دفع به موقع و کافی مواد زائد است و گاهی نیز نیاز به ایجاد اسهال می شود.
خاستگاه قوت دافعه
خاستگاه قوای طبیعی و منشأ افعال طبیعی که در بالا ذکر کردیم، کجاست؟
«کبد؛ بزرگترین غدّه بدن و به تعبیری آشپزخانه بدن!»
نوع افعال صادره از طبیعت به مزاج جبلّی (ذاتی، ژنتیکی) به شرح زیر بستگی دارد: سرعت در بروز افعال نشان گرمی مزاج، و کندی نشان سردی است.
تغذیه و رشد بدن وظیفه کبد بوده که آن را به کمک ۴ قوّه زیرمجموعه قوای طبیعی به انجام می رساند: جاذبه، ماسکه، هاضمه و دافعه.
برای بررسی افعال کبد باید از تعداد وعده های غذا و اشتهای فرد سؤال شود. اگر تعداد وعده های غذا زیاد باشد و بعد از صرف غذا، احساس دل درد، نفخ و سنگینی وجود نداشته باشد؛ دو ساعت بعد از صرف غذای معمولی معده خالی باشد و غذاخوردن سبب رشد و ایجاد انرژی مناسب در فرد شود؛ ۲۲-۱۲ ساعت بعد از صرف هر وعده غذا، اجابت مزاج صورت گیرد؛ دلیل بر نیکویی هضم و مزاج جبلّی گرم است. ولی اگر علی رغم تغذیه مناسب، کلیه علائم ضد موارد بیان شده باشد، بر سردی مزاج دلالت می کند.
هدف از بیان این امور در این جا این است که بدانیم مزاج افراد با هم متفاوت بوده و شناخت آن و در پیش گرفتن سبک خاص تغذیه ای و… برای حفظ سلامتی مهم است. برای نمونه، اگر کسی که مزاج جبلّی سردی دارد و اختصاصاً کبد سردی هم دارد، نباید با فاصله های کوتاه غذا بخورد (آن هم غذاهای با طبع سرد، غلیظ و دیرهضم) که اگر چنین کند، موجبات بروز سوء هاضمه، یبوست و دیگر مشکلات فراهم خواهد آمد.
برای بررسی دقیق تر قوّه دافعه فرد باید ببینیم که فرد از کودکی روزانه چندبار اجابت مزاج داشته است؟ و آیا مدّت زمان آن طولانی بوده است یا کوتاه؟
اسباب احتباس ثُفل(یبوست)
امّا اگر بخواهیم یبوست را به عنوان یک بیماری در کتب معالجات طب ایرانی رصد کنیم؛ باید قسمت بیماری های امعاء را از نظر بگذرانیم. در باب انواع قولنج، یکی از انواع، قولنج ثُفلی است. معلوم است که اگر ثُفل (مدفوع) در بدن مانده و دفع نشود، ایجاد بیماری های روده بزرگ یا قولنج می کند. امّا اسباب احتباس ثفل (ماندن و دفع نشدن مدفوع) براساس کتب مرجع معالجات:
۱) خشکی غذا
۲) کم خوردن غذا به علّت کمی، دافعه به دفعش نمی پردازد.
۳) بروز حرارت یا خشکی در روده ها و در نتیجه خشک شدن مدفوع: گاهی در این نوع، خشکی دهان و تب نیز وجود دارد. راهکار درمان آن، استفاده از میوه های سرد و تر مثل آلو، زردآلو و شلیل، شربت بنفشه، نیلوفر و امثال آن هاست.
افرادی که به علّت خشکی غالب در روده ها دچار یبوست هستند، اگر هر شب وقت خواب ۲۰۰ گرم ماست را با یکی دو قاشق شکر مخلوط و میل کنند؛ یبوستشان برطرف می گردد.
۴) دفع شدن زیاد رطوبت از بدن از طریق ادرار یا اسهال و…: درنتیجه آن بدن خشک گردیده و کل آب غذاها را می گیرد و مدفوع، خشک می ماند. تا زمانی هم که مدفوع دارای قوام مایل به رطوبت نباشد، دفع نمی شود. مثلاً زمانی که مدرّات خورده شود و ادرار زیاد شود، باید هرچیزی که کاهنده ادرار و ملیّن مدفوع می باشد؛ مصرف شود: شربت بنفشه و خیارشنبر (فلوس)، انجیر، تخم ریحان، مرغ فربه، خرما و مویز و حلوای نشاسته ای.
۵) تحلیل زیاد در بدن مثلاً ناشی از گرمی شدید هوا و تعب مفرط (مسائل نفسانی) که همانند قبلی موجب ازدست رفتن آب بدن می شود. در این مورد باید در مکان های خنک بروند و روغنهایی استعمال کنند که روزنه های پوست را تنگ کرده تا عرق کمتری دفع شود. و نیز خوردن غذاهای چرب مفید است.
۶) ازبین رفتن حس روده ها بواسطه نوشیدن مخدّرات یا به سبب سوء مزاج سرد مفرط یا علل دیگر: علامتش این است که هر چند چیزهای تند مثل سیر و خردل و… خورده شود، طبیعت کار نکرده و بلکه نفخ بیشتر می شود. در این مورد باید روغن های مقوّی مثل قُسط و بیدانجیر را حقنه کنند و نیز بر شکم بمالند. از داروهای قوی بر روی شکم و لگن بمالند. از شورباها بخورند.
۷) وجود انسداد بین منفذ کیسه صفرا و روده: صفرا که یکی از کارهای آن ایجاد حس گزش روده برای دفع می باشد، وجود ندارد و درنتیجه فرد احساس دفع نخواهد کرد. علامت آن، سفیدی مدفوع، نفخ شکم و ظهور آثار یرقان (مثلاً زردی چشم) است. راه درمان آن، تفتیح (باز کردن ) انسداد بین کیسه صفرا و روده است.
۸) ضعف قولون و ناتوانی در دفع فضولات: علامتش این است که تا شیاف یا حقنه استفاده نشود، مدفوع خارج نمی شود. باید از چیزهای ترش و قابض و آب سرد پرهیز کرده و بهترین غذا، نخوداب با گوشت مرغ فربه است. کفلمه هلیله سیاه(ریختن پودر شده گیاه روی زبان و بلعیدن با اندکی آب) در این مورد مفید می باشد.
علاوه بر موارد ذکرشده در بالا، باتوجّه به سبک زندگی امروزی می توان علل دیگری را نیز اضافه کرد:
۹) بی تحرّکی امروزه خیلی از افراد تحرّک کافی را نداشته و درنتیجه آن روده ها ضعیف و سرد شده و نمی توانند مواد زائد را به خوبی دفع کنند.
۱۰) تغذیه نادرست در علل بالا اولین مورد آن، خشکی غذا ذکر شده بود و این درحالی است که غذاهای مردم قدیم معمولاً حاوی رطوبت کافی بوده است [وجه تسمیه آشپزخانه این است که در آن، آش و غذاهای آبکی می پزند.]؛ و تغذیه امروز که تقلیدی ناقص از تغذیه غربی است، حاوی مقادیر ناکافی رطوبت می باشد. (غذاهای خشکی مثل پیتزا، ساندویچ، لازانیا و… که فرد مجبور می شود مقدار زیادی آب یا نوشابه یا دوغ همراه آن بخورد که خود این کار موجبات سوء هاضمه و گاهی یبوست را فراهم می آورد.)
همچنین نان و برنج مصرفی امروز ما بدون سبوس بوده و با مصرف نکردن سبزی جات و میوه ها به اندازه کافی، فیبر کافی دریافت نمی کنیم.
در نحوه غذاخوردن نیز اشکالاتی وجود دارد: مثلاً ریزه خواری، تندتند غذاخوردن، در زمان استرس و در حین راه رفتن و سر میز با پاهای آویزان و کفش به پا داشتن غذا خوردن و….
۱۱) پاسخ ندادن به رفلکس دفع از کودکی می تواند تبدیل به یک عادت شده و در بزرگسالی ایجاد اذیّت کند.
۱۲) بعضی داروها از عوارض جانبی برخی داروها، ایجاد یبوست در روده هاست؛ مانند: داروهای حاوی کدئین و مرفین، دیمن هیدرینات، دیفن هیدرامین، پرومتازین، آتروپین، آمی تریپتیلین، ایمی پرامین، ایزوکربوکسازید، فنلزین و حتّی قرص های مکمّل کلسیم و…..
۱۳) در وضیت ناصحیح قرارگرفتن هنگام دفع: توالت فرنگی که یکی دیگر از تحفه های تمدّن غربی برای ماست، باعث می شود روده ها در وضعیت نامناسبی قرار بگیرند. ولی تکیه برپای چپ داشتن (که جزء مستحبات آداب تخلّی است) موجب می شود روده ها در وضعیت صحیح قرار گرفته و دفع به راحتی و کامل انجام شود.
البته کسانی که قادر به استفاده از توالت های معمولی نیستند و استفاده از توالت فرنگی برایشان توصیه شده است، می توانند با تدابیری مثل قرار دادن چارپایه ای در زیر پاهای خود و خم شدن به سمت جلو حالتی شبیه به دفع در حالت نشسته بر پا را ایجاد کنند. این کار هم مانع فشار به زانوها به دلیل تکیه کردن لگن روی توالت فرنگی و هم باعث کمک به دفع به دلیل فشرده شدن پا به داخل شکم و افزایش فشار داخل شکم می گردد.
۱۴) استفاده زیاد و بیش از حد از مسهل ها: وقتی روده ها به مسهلات عادت کنند، عملکرد طبیعی خود را ازدست می دهند و اگر روزی به عللی از آن ها استفاده نشود، دفع طبیعی با مشکل مواجه خواهد شد.
علاوه براین در پزشکی ایرانی قوانینی برای استفاده از مسهلات هست و شرایط خاصی دارد و اصولاً مورد مصرف آن ها در رفع یبوست نیست! ازجمله آن قوانین این که مسهلات حتماً باید بعد از منضجات خورده شوند تا مادّه پخته شده توسط منضج از بدن دفع گردد. درغیر این صورت، قسمت رقیق مواد خارج شده و مواد غلیظ محتَبَس مانده و غلیظ تر می شوند.
قانون دیگر این است که مسهلات حتماً باید با مُصلح مصرف شوند. مثلاً اگر برگ سنا (که یکی از مسهلات نسبتاً قوی است) به تنهایی مصرف شود، عوارضی از جمله از بین رفتن پرزهای طبیعی روده ها را در پی خواهد داشت. [متأسفانه امروزه می بینیم که اشکال دارویی متعدّدی از آن ساخته شده و پزشکان نیز آن را تجویز می کنند. حداقل آن این است که آن را با گل سرخ ترکیب کنند یا با روغن بادام شیرین اصلاح کنند.]
توصیه های عمومی جهت پیشگیری از یبوست
– غذاهای مرطوب و آبکی را در رژیم غذایی خود بگنجانید.
– غذاها را خوب جویده و از تند تند خوردن، خوردن در زمان استرس و عصبانیت و جلوی تلویزیون و رایانه و حین راه رفتن پرهیز کنید.
– میوه های تازه فصل و سبزی ها را وارد سبد غذایی خود کنید.
– به جای نان و برنج سفید، از غلّات سبوسدار استفاده کنید.
– در ابتدای درمان یبوست از ملیّناتی چون انجیر خیسانیده در روغن زیتون یا آب معمولی در صبح ناشتا، خاکشیر خیسانیده در آبجوش صبح ناشتا، روغن زیتون شب هنگام خواب و آبجوش ولرم شده در صبح ناشتا، ترنجبین حل کرده در آب استفاده کنید. البته بسته به تفاوتهای افراد هر کسی ممکن است به بعضی از این روشها بهتر پاسخ بدهد که می تواند آن را ادامه دهد.
– بصورت موضعی می توان از روغن مالی شکم با روغن زیتون بهره برد.
– حرکت دوچرخه برای افزایش حرکات دودی روده بزرگ و کشانیدن مواد از اعلی به اسفل ( از بالا به پایین) مفید خواهد بود.
نکات مهم
– بعضی از یبوست های مزمن ناشی از ضربه های روحی و ناهنجاری های خانوادگی در زمان کودکی است که به خوبی درمان نشده است.
– برخی یبوست ها به علّت عملکرد ناصحیح غدّه ها (تیروئید و پاراتیروئید) است.
– یکی از شکایات شایع در بارداری، یبوست است. به علّت ترشح هورمون پروژسترون، فشارآوردن رحم به روده ها و ازطرفی نداشتن فعّالیّت بدنی کافی، دریافت نکردن مایعات مناسب و فیبر ایجاد می شود. برای رفع آن اوّلاً فعالیت مناسب مثل پیاده روی آرام و سپس دریافت مایعات کافی و منابع فیبر ازجمله نان های سبوسدار، میوه و سبزی، انجیر و آلو و روغن زیتون توصیه می شود. درصورت وجود یبوست شدید باید از ملیّن ها استفاده کرد؛ ولی از استفاده از مسهل ها جایز نیست[چون رحم را تحریک کرده و خطر سقط هست]
ملیّنات مناسب: شیرخشت- ترنجبین با گلاب- مغز فلوس چرب شده با روغن بادام- گل سرخ خوابانده در گلاب.
– یبوست کودکان باید سریعاً برطرف شود که برای نیل به این هدف باید علّت آن به درستی تشخیص داده شود. با توجه به وجود علل مادرزادی عامل یبوست به خصوص یبوستهای از ابتدای تولد مثل بیماریهای هیرشپرونگ و امثال آن بهتر است ابتدا به متخصص کودکان مراجعه گردد. در صورت ثابت شدن عدم وجود بیماریهای مادرزادی عامل یبوست استفاده از ملیّنات خفیفی مثل شیرخشت و ترنجبین و گلنگبین مجاز است.
– عدم دفع مدفوع وقتی با علایم غیرقابل توجیه توسط یبوست همچون درد شدید شکمی، عدم دفع گاز، تورم بیش از حد شکم، تغییر الگوی یبوست قبلی، دفع خون در مدفوع و … همراه بود از مصرف ملینات و مسهلات بپرهیزید و به متخصص مرجعه نمایید.
منابع:
۱- ناصری، محسن، رضایی زاده، حسین، چوپانی، رسول، انوشیروانی، مجید، مروری بر کلیات طب سنتی ایران، مؤسسه نشر شهر، ویرایش دوم، چاپ سوم، ۱۳۹۰٫
۲- حکیم محمداکبر ارزانی، طب اکبری، مؤسسه احیاء طب طبیعی.
۳- محمّد عبادیانی، داروهای آبدست طبیب در مکتب طب ایرانی، انتشارات نیاکان، چاپ اوّل، ۱۳۹۰٫
۴- محمّد عبادیانی، آموزه های بالینی (۱) مکتب طب ایرانی، انتشارات نیاکان، چاپ اوّل، ۱۳۹۰٫
۵- سیّد محمّد موسوی، درمان بیماری های دستگاه گوارش و کبد، انتشارات ادب امروز، چاپ دوم، ۱۳۸۸٫
۶- Krause Food & Nutrition therapy
منبع: انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
