48 شرط استفاده از مسهل در طب سنتی
48 شرط استفاده از مسهل در طب سنتی

۴۸ شرط استفاده از مسهل

به کوشش دکتر محمدعلی زارعیان، دبیر انجمن تحقیقات طب سنتی ایران


یکی از کارهایی که در میان افراد دچار یبوست اتفاق می افتد استفاده مکرر از مسهل ها است. یکی از شایعترین مسهل های مورد استفاده سنا است که در اکثر قرصهای مسهل موجود در داروخانه ها و عطاریها وجود دارد. باید بدانیم که سنا مسهل اخلاط صفراوی و بلغمی و سوداوی می باشد و استفاده بدون توجه از آن می تواند عوارض جبران ناپذیری علاوه بر تنبلی روده ها داشته باشد. متن پیش رو گزیده ای است از کتاب وزین «دقائق العلاج» تألیف حکیم مرحوم محمد کریم بن ابراهیم کرمانى، پیرامون شرایط استفاده از مسهل ها. مرحوم کرمانی برای استفاده از مسهل ها ۴۸ شرط را برشمرده اند که این شرایط علاوه بر شرایط لازم برای استفراغ اخلاط می باشد.

مسهل براى هر سه نوع خلط و در هنگامى که این خلطها زیاد و یا فاسد مى‏ گردند و سایر درمانها مفید نیفتد باید بکار رود و تا ناچار نباشند نباید از این درمان استفاده کنند. مسهل کامل آن است که سه نوع کار از آن برآید: خلط زائد را بیرون براند، مزاج را معتدل کند و اندامها را نیرو ببخشد. خوبى مسهل باین نیست که زیاد کار کند یا کم بلکه باید آنچه را که گفتیم از آن ساخته باشد و چه‏ بسا که یک مسهل قوى بمقدار کم نیز بیمار را ضعیف کند چه کار مسهل بسته بخاصیت آن است و نه بچگونگى زیرا باید خلط خاصى را از اندامى خاص بیرون بکشد.

ممکن است که مسهل خلط را از چند اندام بیرون براند یا حتى مانند پیه هندوانه ابوجهل خلط مغز را بیرون بکشد یا مثل سورنجان، بندهاى بدن و یا مثل غاریقون سینه را از خلط برهاند. هرکدام از انواع مسهل ممکن است با خلطى موافق یا مخالف و یا همانند با آن باشد مثلا سقمونیا موافق صفرا، غاریقون مخالف آن و صبر همانند و آب پنیر ضد آن است. پاره‏اى از مسهل ها مثل هلیله‏ ها خلط را با فشار بیرون مى‏ رانند یا مانند آب خیار آن را به آرامى بیرون مى‏ فرستند و یا همچون بادیان آن را ذوب مى‏ کنند و یا مثل حلوه (تاجریزى) آن را پاره‏پاره مى‏کنند همانطور که سکنجبین مى‏ کند.

به کار بردن مسهل ها چهل و هشت شرط دارد:

  1. نبودن گرفتگى در روده ‏ها.
  2. نبودن گرفتگى در مجراها و رگها.
  3. بکار بردن منضج.
  4. در هنگام زیادى یک خلط مسهل چند جانبه‏اى بکار نرود.
  5. براى بچه‏ ها و پیران بجز در هنگام ناچارى نباید بکار رود و در این هنگام هم مسهل قوى نباید بدهند.
  6. کسى که به پرخونى گرفتار است نباید مسهل بخورد.
  7. اشخاصى که خسته هستند باید از مسهل پرهیز کنند.
  8. کسانى که دردهاى درونى دارند نباید مسهل بخورند و ملیّن براى آنها بس است.
  9. ساکنان نقاط گرم در وقت گرما باید از مسهل بپرهیزند.
  10. درباره آنها که قلبى ناتوان دارند نباید مسهل بکار برده شود.
  11. کسانى که معده و اندرونه ضعیف دارند و بخصوص آنها که بورم معده گرفتارند نباید مسهل بخورند و اگر ناچار باشند باید صبر و سکنجبین بخورند.
  12. کسى که مزاجش خشک است نباید مسهل بخورد.(۱)
  13. کسانى که گرفتار اعراض زیادى از بیماریها هستند نباید آن را بکار برند.
  14. آنها که زیاد فربه و یا زیاد لاغر هستند نباید مسهل بخورند.
  15. کسى که زبانش شل است نباید مسهل بخورد زیرا مواد سر او دائما به معده‏اش مى‏ ریزد و جلوگیرى از بیرون روى زیاد آنها دشوار است.
  16. در گرما و سرماى بسیار زیاد نباید مسهل خورد.
  17. در یک روز دو مرتبه نباید مسهل بخورند بلکه باید یک روز در میان باشد.
  18. در هنگام همه‏ گیرى وبا نباید مسهل قوى بخورند.
  19. در کسى که مزاجش از دارو نیرومندتر است نباید بکار گرفته شود.
  20. کسى که عادت ندارد نباید از آن استفاده کند.
  21. کسى که کم‏توان است و تاب آن را ندارد نباید مسهل بخورد.
  22. اشخاص قوى از مسهل قوى و اشخاص متوسط از میانه آن و ناتوانان از مسهل ضعیف باید سود بجویند.
  23. بیمار نباید آبستن باشد.
  24. براى بیمارى قوى مسهل نیرومند و همچنین براى متوسط از نوع میانه و براى ضعیف کم‏توان آن باید دستور داده شود.
  25. باید همراه آن اعضاء رئیسه بدن تقویت شوند.
  26. اگر به یک اندازه لازم باشد که با خوردن مسهل فصد هم بشود باید این درمان پیش از خوردن مسهل باشد اما اگر خون چیره نباشد نخست مسهل مى‏ خورند و پس از آن فصد مى ‏کنند.
  27. یک روز پیش از بکار گرفتن مسهل اگر لازم باشد باید به حمام بروند.
  28. مسهل باید بین دو غذا خورده شود و غذاى پیش از آن باید غذائى لطیف باشد مثل ماء الشعیر بویژه اگر بیمار ناتوان بوده و تاب گرسنگى را نداشته باشد و مزاجش گرم باشد.
  29. پیش از خوردن مسهل در مدت چند روز باید بیمار از خوردن نمک زیاد بپرهیزد و پس از آن نیز نباید نمک بخورد زیرا سبب پیچ‏خونیست.
  30. پس از مسهل بیمار نباید چیزى بخورد و بنوشد و یا بخوابد تا اینکه مسهل کار بکند اما خوابیدن پیش از مسهل مفید است.
  31. بیمار باید از خوردن غذاها و داروهاى تند پرهیز کند و آب سرد نباید بنوشد و آشامیدن کمى آب گرم مفید است اما زیادش خوب نیست و از کار مسهل جلوگیرى مى‏ کند، به‏ هرحال پس از مسهل آب، معده و راههاى گوارشى را از باقیمانده اخلاط و داروها مى‏ شوید. اگر از حبهاى مسهلى بخورند پس از آن باید آب گرم و یا آبهاى مناسب دیگر بعنوان بدرقه(۲) بنوشند .
  32. از حرکات سخت پس از مسهل باید خوددارى شود بلکه در اول کار باید از هر حرکتى بپرهیزند. سکون داروى کم‏ توان را کمک مى‏ دهد ولى از نیروى داروى پرتوان مى‏ کاهد.
  33. بیمار باید خود را از سرما نگاه دارد.
  34. بیمار باید از ناراحتى‏ هاى روانى بر کنار بماند.
  35. بیمار باید پس از مسهل از آمیزش خوددارى کند.
  36. بیمار نباید بسیار لاغر و خشک گوشت باشد.
  37. بیمار نباید بزخم و دمل جگر گرفتار باشد.
  38. حتى الامکان نباید از مسهل هاى سمى استفاده شود و گرنه باید از داروهائى که سمیت آن را کم مى‏ کنند سود بجویند و از رفع سمیت باید مطمئن باشند.
  39. در روده مریض نباید زخم و جراحتى باشد.
  40. در ایام قاعدگى و خونریزى زهدان، زنان نباید مسهل بخورند و نیز اگر بیمار بخونریزى بواسیر گرفتار باشد خوردن مسهل زیان‏ آور است.
  41. استنجاء با آب سرد درست نیست و باید آب گرم بکار رود و بعض از پزشکان خوددارى از استنجاء را بیشتر مى‏ پسندند.
  42. بیمار نباید بکارى که دارو را از یاد او ببرد بپردازد.
  43. بیمار باید از آنچه که برایش ناخوشایند است پرهیز کند و باید به آنچه‏ دوست مى‏ دارد روبیاورد.
  44. در تابستان به هنگام بامداد و در زمستان بوقت نیمروز و در بهار و پائیز بین این دو باید مسهل خورد.
  45. در هنگامى که نابهنجارى در اندامهاى پائینى باشد بیمار باید اول قى‏ آور بکار ببرد و بعد مسهل بخورد، نه برعکس زیرا در آن‏ وقت بر نابهنجاریها افزوده مى‏ گردد.
  46. اگر براى درمان فرصت کافى نباشد نباید از حب‏ها و امثال آنکه دیر در معده حل مى ‏شود بکار ببرند و اگر چاره دیگر نباشد باید دارو را نخست بکوبند و با آب گرم بیاشامند و نباید از داروهاى صبردار که دیر بکار مى‏ افتند استفاده کنند، اما اگر فرصت کافى باشد یا مثل بیماریهاى مغزى لازم باشد که مسهل کم ‏کم کار بکند، خوردن حب‏ها و داروهاى صبردار سودمند است.
  47. در بیماریهاى بحرانى که نیروى طبیعت بیمار اخلاط را بیرون رانده مثل شرا(۳)، باد سرخ (ماشرى)، قوس (بنات اللیل) و دانه‏ ها تا از انضاج مطمئن نشوند نباید مسهل دستور داده شود و باید نخست طبیعت را تقویت کنند و سپس مسهل بخورند.
  48. در بیماریهاى سمى مثل کوفت (سیفلیس)، طاعون آتشک، حب الافرنجى (نوعى سیفلیس) که طبیعت به نیروى خود مى‏ خواهد آن را بیرون براند نباید مسهل بدهند زیرا ماده را بدرون مى ‏کشاند و گاه سبب مرگ بیمار مى‏ گردد بلکه باید نخست کوشش کنند تا بیمارى بیرون بریزد و از نیروى آن کاسته شود. براى این کار باید از تریاقها و از دواهاى مالیدنى سود بجویند و پس از آن مى‏ توان دستور مسهل داد.

اینها شروط چهل و هشت گانه ه‏اى بود که علاوه بر شرایط کلى براى استفراغها باید مورد توجه باشد.

پی نوشت:

(۱). براى مزاجهاى خشک نباید از حب‏ها و سفوفات و جوارشنات بعنوان مسهل استفاده شود زیرا بعلت نبودن رطوبت فراوان نمى‏ توانند در مزاج عمل کنند و مزاج نمى‏ تواند در آنها اثر بگذارد و آنها را حل و تعفین کند و چون تا طبیعت در دارو کار نکند دارو کار نخواهد کرد و این‏گونه داروها کم‏کم حل مى‏شوند، نیروى خود را بتدریج از دست مى ‏دهند و آنچه هم که حل مى ‏شود نیرویش براى کار کافى نیست و در نتیجه طبیعت بر آنها چیره مى ‏شود و کارشان را بهدر مى‏ دهد و آن اندازه هم که مى‏ تواند مؤثر باشد بیک‏باره حل نمى‏ شود. بنابراین در این‏گونه مزاجها داروهاى خشک کارگر نیست اما جوشانده‏ ها و داروهاى پخته و نقوعات ( خیسانده‏ ها) براى آنها سودمندتر است و بارها آزموده‏ایم که مثلا حب السلاطین اگرچه باندازه زیاد تجویز شود در این مزاجها کارگر نیست اما نقوع مربع اگرچه بسیار ضعیف‏تر است برایشان سودبخش است.

(۲). در پزشکى سنتى بدرقه بنوشیدنی هائى اطلاق مى‏ گردد که پس از مسهل و براى کمک به آن نوشیده مى‏ شود.

(۳). جوشهاى کوچک ناگهانى سرخرنگ.

منابع

  • کرمانى، محمد کریم بن ابراهیم، مترجم: عیسى ضیاء ابراهیمى، دقائق العلاج، جلد ۱، چاپخانه سعادت – کرمان، چاپ: اول، ۱۳۶۲ ه.ش.

منبع:  انجمن تحقیقات طب سنتی ایران


ارسال یک پاسخ

لطفا دیدگاه خود را وارد کنید!
لطفا نام خود را در اینجا وارد کنید

پانزده − ده =