تبیین جایگاه استحمام در حفظ سلامتی و آداب و تدبیر آن

تبیین جایگاه استحمام در حفظ سلامتی و آداب و تدبیر آن

در طب سنتی ایران بحث مهمی وجود دارد با عنوان سته ضروریه؛ بدین معنی که اصول شش‌گانه‌ای وجود دارند که تغییر حالات بدن بر عهدۀ آنهاست و برای حفظ سلامتی، ضروری است که در حالت اعتدال باشند و در صورت خروج از اعتدال فرد را دچار بیماری و مشکل می‌کنند. در مقابل اصول شش‌گانه، اقداماتی هستند که جزو سته ضروریه نیستند ولی انجام آنها برای بدن مفید است، مانند استحمام ، ماساژ دادن، آفتاب گرفتن و نظایر آنها.

الف) ویژگی‌های حمام :
ویژگی حمام در سه چیز است: گرمی هوا، رطوبت آب و ساختمان آن.
۱- هوا: حمام از جهت هوای آن، گرم‌کننده بدن است و باید هوای حمام در گرمی و سردی به حسب حال فرد استحمام کننده معتدل باشد. باید توجه داشت که:
هوای بسیار گرم باعث باز شدن منافذ پوست و تعریق می شود،
و هوای نیم گرم مایل به سردی باعث بسته شدن منافذ پوست و جذب عرق.

۲- آب: آب بسیار گرم به مزاج، گرمی می دهد و آبی که گرمای آن از حد ولرم کمتر است به مزاج سردی و رطوبت می‌بخشد.
اگر فقط از گرمای حمام بدون این که از آب آن استفاده کنیم، بهره ببریم باعث خشکی بخشیدن به مزاج می شود و این امر برای کسانی که گوشت سست و شل دارند مناسب است.

۳- ساختمان: در قدیم ساختمان حمام از سه فضا تشکیل می¬شد. فضای نخستین آن سربینه حمام بود که سرد و تر بود، فضای دوم یعنی راهروئی که سربینه را به گرمخانه متصل می¬کرد، گرم و تر و فضای سوم که گرمخانه حمام بود، گرم و خشک بود. (در حال حاضر این فضاها را می‌توان با ساختمان سونا و جکوزی مطابقت داد).

ب) منفعت استحمام و نتایج آن بر بدن:
نتیجه به حمام رفتن، باز شدن منافذ پوست و تعریق است. به طور کلی حمام، به سبب هوایش باعث گرمی و خشکی بدن و به سبب آبش باعث افزایش رطوبت بدن می¬شود.

ج) انواع حمام از نظر درجه حرارت:
۱) حمام بسیار سرد: درجه حرارت این حمام بین ۱۳-۱۲ درجه است. اثرش هم در صورتی که شخص چندان تحریک¬پذیر نباشد تقویت است ولی به طور کلی خطر دارد.
۲) حمام سرد: درجه حرارت این حمام بین ۱۸-۱۳ درجه است.
استفاده از این حمام با ذکر شرایطی که بعداً گفته خواهد شد به شرطی که زمان آن از نیم تا دو دقیقه بیشتر نباشد برای تقویت بدن مناسب است و آدمی را از تأثیر عدم اعتدال هوا و آثار بد آن می‌رهاند و انسان را قوی‌تر و ملایم‌تر می‌کند. همچنین خاصیت دم را شدیدتر و قلب را قوی تر می‌کند و اعصاب را تری می¬بخشد.
بهتر است افراد مبتلا به بیماری‌های سینه و مفاصل از این حمام حذر کنند.
۳) حمام خنک: درجه حرارت این حمام بین ۲۵-۱۸ درجه است و اثرش شبیه به حمام سرد است.
۴) حمام معتدل: درجه حرارت این حمام ۳۰-۲۵ درجه است که نه مقوی و نه ضعیف‌کننده است ولی حافظ سلامت است.
۵) حمام گرم: درجه حرارت این حمام ۴۰-۳۰ است و باعث تعریق و تحریک عمومی و ضعف می شود و هر قدر حمام گرم¬تر باشد ضعف بعد از حمام بیشتر خواهد بود، لذا باید واگذار به افراد قوی بنیه شود.

د) حمام تنظیف:
منظور از این استحمام، تنها پاکیزگی پوست است. باید حرارت حمام ثابت و معتدل (بین ۳۰-۲۸ درجه) باشد و چنین حمامی نه مانند حمام سرد، مقوی و نه مانند حمام گرم، ضعیف‌کننده است؛ بلکه فقط ماهیچه¬های بدن را نرم و بدن را آرام می‌کند و دستگاه عصبی را آرامش می دهد یعنی باعث رفع کسالت می¬شود.

ه) زیان‌های حمام طولانی مدت:
زیاد ماندن در حمام، موجب ریختن مواد زائد و فضولات به اعضای ضعیف بدن و همچنین سبب سستی جسم، آسیب عصب، تحلیل حرارت غریزی، کمی اشتها نسبت به غذا و کاهش میل جنسی می شود.

و)شرایط حمام و حالت مزاج:
در هنگام استحمام باید رعایت فصل و مزاج را کرد. به طور مثال در فصل تابستان، فرد جوان و گرم‌مزاج باید از آب نیم‌گرم بلکه آب سرد استفاده کند و فضای حمام را در حالت سرد و تر نگه دارد ولی فرد با مزاج سرد باید فضای حمام را گرم و تر نماید.
از سوی دیگر در فصل زمستان، فرد با مزاج گرم باید فضای حمام را در حالت گرم و تر و فرد سردمزاج آن را در حالت گرم و خشک نگه دارد.

ز) قبل از حمام رفتن چه بخوریم؟ و زمان مناسب حمام رفتن از جهت مراحل هضم غذا چه موقع است؟
بهتر است زمان حمام رفتن، بعد از هضم غذا یعنی هضم اول معدی و هضم ثانوی کبدی باشد؛ مگر این که فرد دارای مزاج گرم باشد که ممکن است در این حالت استحمام در حالت ناشتا باعث به جریان افتادن و برانگیخته شدن صفرا شود. در این حالت بهترین چیزی که قبل از استحمام برای خوردن مناسب است نان همراه آب میوه یا نانی که در گلاب خیسانده شده باشد است.
همچنین لازم است از خوردن و آشامیدن در حین استحمام نیز خودداری گردد.

ح) حمام در وضعیت خالی و پر بودن معده:
حمام طولانی در حالت ناشتائی به خاطر تحلیل رطوبت بدن، باعث خشکی بدن و لاغری می‌شود؛ همچنین حمام در حالت سیری به علت جذب غذا به سوی ظاهر اعضاء باعث چاقی می شود ولی امکان ایجاد سُدّه وجود دارد.

ط) شرایط استحمام برای یک فرد با مزاج معتدل:
۱- فرد باید به تدریج وارد حمام شود. یعنی در ورودی و فضای اول (فضای سرد و تر) ابتدا مقداری آب بر پاهای خود بریزد و زمانی در فضای اول مکث کند و سپس وارد فضای دوم شود (فضای گرم و تر). و باز مقداری آب بر پاهای خود و سپس بر سر و سایر قسمت های بدن بریزد و بعد در حوض آب گرم وارد شود. (ناگفته پیداست چنین تدابیری در حمام‌های خانگی امروزی جایی ندارد و مخصوص حمام‌های عمومی و قدیمی است)
۲- آشامیدن آب سرد و استعمال آن در فضای گرم و بعد از استحمام و همچنین رسیدن هوای سرد به بدن پس از استحمام بسیار مضر است و باعث سده و فلج و ذات الریه و امثال اینها می‌شود.
۳- نباید در حمام بویژه در فضای گرم آن، چیزی خورد؛ چون بدن گرم است و منافذ پوستی آن باز و از آنجا که رطوبت آن تحلیل رفته است؛ بسیار مشتاق آب و غذا است و به محض ورود غذا به بدن جذب مناطق دوردست می شود و باعث انسداد می‌گردد.
۴- در حالت پری معده و یا خالی بودن آن نباید به حمام رفت و ضرر خالی بودن معده بیشتر از پر بودن آن است.

ی) آداب پیش از خروج از حمام:
خارج شدن از حمام نیز مثل وارد شدن به حمام باید تدریجی باشد و فرد نباید به یکباره از فضای گرم داخل به فضای سرد بیرون وارد شود.

ک) آداب پس از بیرون آمدن از حمام :
از ۵ چیز باید دوری شود:
۱) آشامیدن آب سرد
۲) خروج ناگهانی و به یکباره وارد شدن به هوای بیرون، بویژه در فصل زمستان؛ چون به سبب حرارت و رطوبت، منافذ باز است و باید خود را پوشاند تا هوای سرد به باطن نفوذ نکند.
۳) ورزش و کارهای سخت و خشم و نزدیکی که باعث تحلیل زیاد می شود
۴) گرفتن روزه
۵) خوردن غذا بلافاصله پس از خروج از حمام.
پس از استحمام، شستن پاها با آب سرد برای فرد گرم مزاج در فصل گرما و با آب گرم برای سرد مزاج در فصل سرما و با آب ولرم برای فرد معتدل المزاج توصیه می شود.

ل) زیان‌های خوردن غذا بلافاصله پس از استحمام :
۱) بدن کسب حرارت غریبه نموده و از غذا خلط ناصالح و ردی تولید می شود.
۲) پس از استحمام ، حرارت بدن میل به ظاهر می¬کند و حال او در این وقت حال هوای تابستان است که حرارت غریزی در بدن ضعیف است. و بهتر است پس از استحمام فرد خواب لطیفی داشته باشد تا حرارت به باطن رجوع کند و قوی و جمع شود و پس از خواب غذا خورده شود.

م) شرایطی که حمام برای فرد زیان دارد:
۱- درتب عفونی، چون هنوز ماده بیماری نضج نیافته است و به علت شدت یافتن حرارت غریبه باعث افزایش یافتن تب می‌شود.
۲- در تفرق اتصال، چون دو طرف جراحت را سست می کند و مواد به سوی آن جلب می شود.
۳- در ورم عضو، چون حمام باعث رقیق شدن مواد و به حرکت درآمدن آنها و حرکت به طرف عضو متورم می شود چون آن عضو ضعیف است و نمی تواند ماده را از خود دفع کند.

ن) شرایط غسل با آب سرد
غسل با آب سرد چند شرط دارد:
۱) غسل در وقت ظهر باشد چون در زمان سرما باعث کاهش حرارت غریزی می شود.
۲) در فصل تابستان باشد.
۳) مزاج فرد گرم باشد.
۴) گوشت بدن در زیادی و کمی معتدل باشد، چون در فرد لاغر برودت و سرما به‌زودی به باطن او نفوذ می کند.
۵) فرد جوان باشد. غسل با آب سرد برای کودکان و پیران جایز نیست. چون اگرچه کودک حرارت زیادی دارد ولی زیادی رطوبت در کودکان قدری کیفیت گرمی را می شکند و می کاهد و در پیران به علت ضعف حرارت غریزی جایز نیست.
۶) شخص غذائی که موجب فساد هضم شود نخورده باشد چون فساد باعث صعود بخارهای فاسد می شود.
۷) زکام و نزله نداشته باشد چون مانع از تحلیل رفتن مواد محتبسه در سر می شود.

س) نتایج غسل با آب سرد: 
به سبب تنگ شدن منافذ و اجتماع حرارت غریزی در باطن و عدم تحلیل آن، باعث تقویت بدن، نشاط ارواح و جمیع قوای بدنیه و حرارت غریزی می شود. همچنین غسل با آب سرد باعث صلابت اعضاء و اجزا بدن می‌گردد.
برای غسل با آب سرد باید به یکباره در آب فرو رفت و مدت زمان ماندن در آب باید به قدری باشد که پیش از آن که سرمای آب فرد را بلرزاند از آب خارج شود و هنگامی که از آب بیرون می‌آید، زود گرم شود و بدن به رنگ طبیعی خود بازگردد که معلوم می‌شود به اندازه کافی در آب مانده است.
پیش از داخل شدن به آب سرد بهتر است بدن را با کمی روغن مالش داد و سپس ورزشی سبک و معتدل، سبک تر از آنچه که عادت فرد است، کرد. پس از بیرون آمدن از آب هم خوب است فرد دوباره بدن را مالش دهد ولی با شدت بیشتر و آن روز غذای بیشتری بخورد و آب کمتری بنوشد.
لازم است یادآوری گردد غسل با آب سرد، پس از ورزش جایز نیست، بویژه پس از ورزش های قوی و سنگین و طولانی.

ع) ساییدن پا به سنگ:
چرک پا را زائل می کند و در نتیجه خستگی و کوفتگی پا برطرف می شود؛ همچنین جهت برخی انواع سردرد و اکثر بیماری های مغزی سودمند است، به خاطر این که ماده را از قسمت‌های بالاتر به سمت قسمت های پایین بدن می کشاند و اگر سنگ پا خشن تر باشد جذب ماده زیادتر است. سنگ پا باید خشن و متخلخل باشد و کف پا و پاشنه پا را با آن بمالند.

منابع :
۱) خلاصه الحکمه، محمد حسین عقیلی خراسانی، تصحیح اسماعیل ناظم، مؤسسه احیاء طب طبیعی و مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۸۶٫
۲) حفظ‌الصحه ناصری، محمدکاظم گیلانی، تصحیح دکتر رسول چوپانی، طرح احیای میراث مکتوب طب سنتی ایران، انتشارات المعی، ۱۳۸۷٫
۳) حفظ صحت، میرزا علی‌خان ناصرالحکما، تصحیح دکتر ناصر رضایی‌پور و دکتر محسن عابدی، طرح احیای میراث مکتوب طب سنتی ایران، انتشارات المعی، ۱۳۸۷٫
۴) قانونچه در طب، محمود بن محمد بن عمر چغمینی، ترجمه دکتر محمدتقی میر، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ۱۳۸۳٫

منبع:  سایت مرجع طب سنتی ایران