حافظه و فراموشی ؛ از منظر روایات
حافظه و فراموشی
بر اساس آموزه های طبّ اسلامی و سنّتی ایران، مزاج مغز، سرد و تر است. به بیان ساده، بزرگترین اعصاب بدن به مغز می رسند و فعّالیّتشان در این جا سامان می پذیرد؛ مرکز واکـنـش هـای حـواسّ پنج گانه در مغز است و «روان» با حرارت بسیار زیاد خود، از قلب به سمت مغز حرکت می کند و این همه، حرارت فوق العاده ای ایجاد می کنند که اگر مزاج مغز، جز این بود؛ به سرعت دچار خشکی می شد و از کار باز می ماند.
بیماری های مغز نیز مانند سایر اعضای بدن، می تواند ناشی از سوء مزاج های مختلفی باشد؛ یعنی گاهی بر اثر خشکی زیاد، گاه به دلیل رطوبت بیش از اندازه، بعضی مواقع به خاطر افزایش گرما و گهگاه نیز در نتیجه غلبه سرما، مغز دچار اختلالات متعدّدی می شود که هر کدام درمان خاصّ خود را دارند.
قوّت و ضعف حافظه نیز بر همین قاعده است و بنابراین در افراد مختلف، باید نحوه درمان های گوناگونی را برای افزایش حافظه در پیش گرفت؛ برای مثال همان گونه که یک فرد صفراوی(مزاج گرم و خشک)، با خوردن کمی خنکی، روند فکری بهتری را تجربه خواهد نمود؛ یک فرد بلغمی(مزاج سرد و تر) با خوردن سردی زیاد، دچار اختلال شدید در فرآیند تفکّر و تصمیم گیری خواهد شد؛ امّـا در این جزوه، بـه طـور ســاده، کم حافظگی را به مهمترین و شایعترین دلیل آن، یعنی استیلای رطوبت و برودت بر مغز(بلغمی شدن بیش از اندازه مغز)، تعریف می کنیم و سعی نموده ایم با مراجعه به روایات وارد شده از حضرات معصومین(علیهم السّلام)، دید نسبتا کاملی از از این موضوع را از منظر طبّ شیعی در اختیار شما بگذاریم.
تذکّر: تاکید این مقاله بر تقویت حافظه است و احادیث بر این اساس گزینش شده اند؛ به همین دلیل از ذکر احادیث بسیاری که به سایر جنبه های فکر و ذهن پرداخته اند؛ خودداری نموده ایم.
کلّیات
– « وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَان: و حافظه{از لشگریان عقل است} و ضدّ آن فراموشکاری است.»
(الکافی/ ۱ /۲۰/ کتاب العقل و الجهل …/ ص۱۰)
– امام حسن علیه السّلام در پاسخ سوال کننده ای در مورد ذکر و نسیان فرمودند:
« اِنَّ قَلْبَ الرَّجُلِ فِی حُقٍّ وَ عَلَی الْحُقِّ طَبَقٌ فَاِنْ صَلَّی الرَّجُلُ عِنْدَ ذَلِکَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَاهً تَامَّهً انْکَشَفَ ذَلِکَ الطَّبَقُ عَنْ ذَلِکَ الْحُقِّ فَاَضَاءَ الْقَلْبُ وَ ذَکَرَ الرَّجُلُ مَا کَانَ نَسِیَ وَ اِنْ هُوَ لَمْ یُصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اَوْ نَقَصَ مِنَ الصَّلَاهِ عَلَیْهِمُ انْطَبَقَ ذَلِکَ الطَّبَقُ عَلَی ذَلِکَ الْحُقِّ فَاَظْلَمَ الْقَلْبُ وَ نَسِیَ الرَّجُلُ مَا کَانَ ذَکَرَهُ: قلب انسان در ظرفی درپوشیده قرار دارد؛ اگر بر محمّد و آل محمّد درودی تمام بفرستد، آن درب از روی آن ظرف برداشته می شود و آن چه که فراموش نموده به یاد می آورد و اگر صلوات نفرستد یا چیزی از آن کم بگذارد؛ آن درب روی حقّ را می پوشاند و قلب را تاریکی فرا می گیرد و انسان، آن چه را به یاد دارد، از یاد می برد.»
(وسایل الشیعه/ ۷/ ۱۹۸/ ۳۷- باب استحباب الصلاه علی محمد و آله عند النسیان … ص۱۹۸)
– امام صادق علیه السّلام فرمودند:« یَقُولُ اِنَّ مِمَّا اَعَانَ اللَّهُ عَلَی الْکَذَّابِینَ النِّسْیَانَ: از جمله کمک هایی که خدا در مورد دروغگویان می کند؛ فراموشکاری آنهاست.»
وسایل الشیعه ۱۲ ۲۴۵ ۱۳۸- باب تحریم الکذب … ص ۲۴۳)
– امیرالمؤمنین علی علیه السّلام می فرمایند:« قَالَ الضَّلَالَهُ عَلَی وُجُوهٍ فَمِنْهُ مَحْمُودٌ وَ مِنْهُ مَذْمُومٌ وَ مِنْهُ مَا لَیْسَ بِمَحْمُودٍ وَ لَا مَذْمُومٍ وَ مِنْهُ ضَلَالُ النِّسْیَان: ضلالت، انواعی دارد که برخی پسندیده، بعضی ناپسند و عدّه ای هم نه اینند و نه آن؛ و از جمله آنها، ضلالت فراموشکاری است.»
(بحارالانوار/ ۵ /۲۰۸ /باب ۷- الهدایه و الاضلال و… ص ۱۶۲)
– «وَ لِلْغَافِلِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ السَّهْوُ وَ اللَّهْوُ وَ النِّسْیَان: غـافـل سـه عـلامـت دارد: حـواس پرتی، بیهوده کاری و فراموشکاری.»
(بحارالانوار/۱۳ /۴۱۵ /باب ۱۸- قصص لقمان و حکمه … ص ۴۰۸)
– علی علیه السّلام می فرمایند:« … فَقَالَ اِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ ابْنَ آدَمَ وَ جَعَلَ لِقَلْبِهِ غَاشِیَهً فَمَهْمَا مَرَّ بِالْقَلْبِ وَ الْغَاشِیَهُ مُنْفَتِحَهٌ حَفِظَ وَ اَحْصَی وَ مَهْمَا مَرَّ بِالْقَلْبِ وَ الْغَاشِیَهُ مُنْطَبِقَهٌ لَمْ یَحْفَظْ وَ لَمْ یُحْص: ( در پاسخ سوالی در مورد فرق حافظه و فراموشی، که معدن آنها در بدن یکی است) خداوند تعالی، انسان را آفرید و بر قلبش پوششی گذاشت، گاه چیزی بر قلب می گذرد و این پوشش باز است، حفظ می کند و به یاد می آورد و گاه چیزی به قلب می رسد و پوشش روی قلب است، حفظ نمی کند و به یاد نمی آورد.
(بحارالانوار/ ۴۰ /۲۲۲ /باب ۹۷- قضایاه صلوات الله علیه و … : وَ سَاَلَهُ نَصْرَانِیَّانِ … وَ مَا الْفَرْقُ بَیْنَ الْحِفْظِ وَ النِّسْیَانِ وَ مَعْدِنُهُمَا واحد …)
– « … فَاِنَّهُ لَوْ لَا النِّسْیَانُ لَمَا سَلَا اَحَدٌ عَنْ مُصِیبَهٍ وَ لَا انْقَضَتْ لَهُ حَسْرَهٌ وَ لَا مَاتَ لَهُ حِقْدٌ وَ لَا اسْتَمْتَعَ بِشَیْءٍ مِنْ مَتَاعِ الدُّنْیَا مَعَ تَذَکُّرِ الْآفَاتِ وَ لَا رَجَاءُ غَفْلَهٍ [رَجَا غَفْلَهً] مِنْ سُلْطَانٍ وَ لَا فَتْرَهٌ [فَتْرَهً] مِنْ حَاسِدٍ اَ فَلَا تَرَی کَیْفَ جُعِلَ فِی الْاِنْسَانِ الْحِفْظُ وَ النِّسْیَانُ وَ هُمَا مُخْتَلِفَانِ مُتَضَادَّانِ جُعِلَ لَهُ فِی کُلٍّ مِنْهُمَا ضَرْبٌ مِنَ الْمَصْلَحَه: اگر نسیان نبود؛ هیچ گاه کسی از مصیبت ها جدا نمی شد و حسرت هایش پایان نمی پذیرفت و کینه هایش از بین نمی رفت و از متاع دنیا با یاد داشتن آفت های آن، لذّتی نمی برد و امیدی به غفلت سلطان و آرام نشستن حسود نمی بود؛ نمی بینی که حافظه و نسیان که دو چیز مختلف و متضادّند، در انسان تعبیه شده اند و برای هر یک، مصلحتی در نظر گرفته شده است؟»
(بحارالانوار /۵۸ /۲۵۷ /باب ۴۶- قوی النفس و مشاعرها… ص ۴۵)
– مستدرک الوسایل ۱۱ ۲۱۰ ۸- باب فی وجوب طاعه العقل و مخالفه الجهل … ص ۲۰۲: سِبْطُ الطَّبْرِسِیِّ فِی مِشْکَاهِ الْاَنْوَارِ، نَقْلًا مِنْ کِتَابِ الزُّهْدِ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ دِعَامَهُ الْاِسْلَامِ الْعَقْلُ وَ مِنْهُ الْفِطْنَهُ وَ الْفَهْمُ وَ الْحِفْظُ وَ الْعِلْمُ… : ستونِ سرای اسلام، عقل است و تیزهوشی و فهم و حافظه و علم از او هستند.
عوامل نسیان
– پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم:« عَشْرُ خِصَالٍ تُورِثُ النِّسْیَانَ اَکْلُ الْجُبُنِّ وَ اَکْلُ سُوْرِ الْفَاْرِ وَ اَکْلُ التُّفَّاحِ الْحَامِضِ وَ الْجُلْجُلَانِ وَ الْحِجَامَهُ عَلَی النُّقْرَهِ وَ الْمَشْیُ بَیْنَ الْمَرْاَتَیْنِ وَ النَّظَرُ اِلَی الْمَصْلُوبِ وَ التَّعَارُّ وَ قِرَاءَهُ لَوْحِ الْمَقَابِرِ: نه چیزند که فراموشی می آورند: خوردن پنیر، پس مانده موش، سیب ترش، گشنیز؛ حجامت نقره؛ راه رفتن بین دو زن، نگریستن به دارآویخته؛ شب بیداری و خواندن سنگ قبر ها.(در احادیث دیگر، ادرار در آب راکد هم ذکر شده است.)»
(بحارالانوار/ ۵۹ /۲۹۵ /باب ۸۹- نادر … ص ۲۸۹)
-امام باقر علیه السّلام:«اِنَّمَا قُصَّ الْاَظْفَارُ لِاَنَّهَا مَقِیلُ الشَّیْطَانِ وَ مِنْهُ یَکُونُ النِّسْیَانُ: ناخن ها را کوتاه کنید که خوابگاه شیطانند و {از این مساله} فراموشی به وجود می آید.»
(الکافی ۶ ۴۹۰ باب قص الاظفار … ص۴۹۰)
– « وَ الْاِکْثَارُ مِنْ لُحُومِ الْوَحْشِ وَ الْبَقَرِ یُورِثُ تَغْیِیرَ الْعَقْلِ وَ تَحَیُّرَ الْفَهْمِ وَ تَبَلُّدَ الذِّهْنِ وَ کَثْرَهَ النِّسْیَانِ …: زیاد خوردن گوشت حیوانات وحشی و گاو، عقل را دگرگون می کند، فهم را حیران می کند، ذهن را کودن می کند و فراموشی را زیاد می کند.»
(مستدرک الوسایل/ ۱۶ /۴۵۸ /۱۱۲- باب نوادر ما یتعلق بابواب الاطعمه المباحه … ص ۴۵۵)
تقویت کننده های حافظه و ذهن
قرآن، روزه داری، کندر و …
– وَ مِنَ الْفِرْدَوْسِ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ اَبِی طَالِبٍ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ پیامبرصلّی الله علیه و آله و سلّم خَمْسٌ یَذْهَبْنَ بِالنِّسْیَانِ وَ یَزِدْنَ فِی الْحِفْظِ وَ یَذْهَبْنَ بِالْبَلْغَمِ السِّوَاکُ وَ الصِّیَامُ وَ قِرَاءَهُ الْقُرْآنِ وَ الْعَسَلُ وَ اللُّبَانُ: پنج چیزند که فراموشی را برطرف می کنند و حافظه را می افزایند و بلغم را می برند: مسواک زدن، روزه گرفتن، خواندن قرآن، عسل و کندر.
– مستدرک الوسایل ۱۶ ۳۷۴ ۴۳- باب اللبن … ص ۳۷۳: وَ قَالَ صلّی الله علیه و آله و سلّم عَلَیْکُمْ بِاللُّبَانِ فَاِنَّهَا تَمْسَحُ الْحَرَّ عَنِ الْقَلْبِ کَمَا یَمْسَحُ الْاِصْبَعُ الْعَرَقَ عَنِ الْجَبِینِ وَ تَشُدُّ الظَّهْرَ وَ تَزِیدُ فِی الْعَقْلِ وَ تُزَکِّی الذِّهْنَ وَ تَجْلُو الْبَصَرَ وَ تُذْهِبُ النِّسْیَانَ: بر شما باد کندر که حرارت را از قلب می زداید چنان که انگشتان، عرق را از پیشانی؛ کمر را سفت کرده؛ و ذهن را پاکیزه و دیـده را روشـن می کند و فراموشکاری را می برد.
دعای پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم)
– مستدرک الوسایل ۱۷ ۳۴۲ ۱۴- باب حکم استنباط الاحکام النظریه … : … فَمَا نَسِیتُ شَیْیاً قَطُّ مُنْذُ دَعَا لِی: {علی علیه السّلام فرمودند} از آن گاه که {پیامبرصلّی الله علیه و آله و سلّم} دعایم کرد، هرگز چیزی را فراموش نکردم.
سوره حشر
– مستدرک الوسایل ۴ ۳۱۲ ۳۳- باب جواز کتابه القرآن … : الْحَشْرُ مَنْ کَتَبَهَا فِی جَامِ زُجَاجٍ وَ غَسَلَهَا بِمَاءِ الْمَطَرِ وَ شَرِبَهَا یُرْزَقُ الْحِفْظَ وَ الْفِطْنَه: هر کس که سوره حشر را در جامی از شیشه بنویسد و آن را با آب باران بشوید و بنوشد، حافظه و زیرکی، روزیش خواهد شد.
دعا
– دعای سبحان من لا یعتدی… که در کتاب شریف مفاتیح الجنان ذکر شده است و باید بعد از نمازها خوانده شود.
– بحارالانوار ۹۵ ۲۰ فصل فیما یختص بالیوم الثالث… ص ۱۹: دُعَاءٌ آخَرُ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ الذِّهْنَ وَ التَّنْبِیهَ وَ اَبْعِدْنِی فِیهِ عَنِ السَّفَاهَهِ وَ التَّمْوِیهِ وَ اجْعَلْ لِی نَصِیباً مِنْ کُلِّ خَیْرٍ تُنْزِلُ فِیهِ بِجُودِکَ یَا اَجْوَدَ الْاَجْوَدِینَ: (دعای روز سه شنبه) خدایا در این روز ذهن{قوی} و بیداری را نصیبم کن و از تهی مغزی و دگرگونی افکار دورم ساز و از هر خیری که در این روز نازل می کنی، نصیبی برایم قرار ده، به بخشندگی ات ای بخشنده ترین بخشندگان.
– المصباح للکفعمی ۱۹۹ الفصل الرابع و العشرون فی ذکر آیات الحرس و … : و عن شهاب الدین السهروردی من کان بعید الذهن قلیل الحفظ فلیقل کل یوم بعد صلاه الفجر قبل ان یتکلم یا حی یا قیوم فلا یفوت شییا علمه و لا ییوده فانه یکثر حفظه و یقل نسیانه: شهاب الدّین سهروردی می گوید: کسی که کند ذهن و کم حافظه است، هر روز بعد از نماز صبح، ذکر یا حیّ یا قیِوم را بگوید، دیگر از دانسته هایش چیزی را از کف نمی دهد و از آنها احساس خستگی نمی کند، حافظه اش زیاد و فراموشی اش کم خواهد شد.
عسل
– مستدرک الوسایل ۱۶ ۳۶۶ ۳۷- باب اکل العسل و … ص۳۶۵: وَ قَالَ علیه السّلام فِی الْعَسَلِ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ مَنْ لَعِقَ لَعْقَهَ عَسَلٍ عَلَی الرِّیقِ یَقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ یَکْسِرُ الصَّفْرَاءَ وَ یَقْطَعُ الْمِرَّهَ السَّوْدَاءَ وَ یُصَفِّی الذِّهْنَ وَ یُجَوِّدُ الْحِفْظَ اِذَا کَانَ مَعَ اللُّبَانِ الذَّکَرِ: در عـسل، شــفـای هـر دردی است و هر کس سرانگشتی از عسل را ناشتا بلیسد، بلغم را قطع می کند، صفرا را می شکند، تلخی سودا را می برد، ذهن را صفا می دهد و حافظه را نیکو می گرداند اگر همراه کندر نر خورده شود.
– مستدرک الوسایل ۱۶ ۳۷۰ ۳۷- باب اکل العسل… ص ۳۶۵: وَ قَالَ صلّی الله علیه و آله و سلّم مَنْ اَرَادَ الْحِفْظَ فَلْیَاْکُلِ الْعَسَلَ: هر کس که خواهان حافظه است، عسل بخورد.
مسواک
– الکافی ۶ ۴۹۵ باب السواک … ص۴۹۵:عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ فِی السِّوَاکِ اثْنَتَا عَشْرَهَ خَصْلَهً هُوَ مِنَ السُّنَّهِ وَ مَطْهَرَهٌ لِلْفَمِ وَ مَجْلَاهٌ لِلْبَصَرِ وَ یُرْضِی الرَّبَّ وَ یَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ وَ یَزِیدُ فِی الْحِفْظِ وَ یُبَیِّضُ الْاَسْنَانَ وَ یُضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ یَذْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ یَشُدُّ اللِّثَهَ وَ یُشَهِّی الطَّعَامَ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَایِکَهُ: مسواک زدن یازده ویژگی دارد: از سنّت است، دهان را پاکیزه می کند، چـشـم را جـلا می دهد، پروردگار را راضی می کند، بلغم را می برد، حافظه را تقویت می کند، دندانها را سفید می کند، حسنات را دو چندان می کند، پـیـلـه دنـدانها را از بین می برد، لثه را محکم می کند، اشـتـهـای به غذا را باز می کند و ملایک را خوشحال می کند.
مویز
– بحارالانوار ۵۹ ۲۷۱ باب ۸۸- نوادر طبهم ع و جوامعها … ص ۲۶۰: … وَ مَنْ اَدْمَنَ اَکْلَ الزَّبِیبِ عَلَی الرِّیقِ رُزِقَ الْفَهْمَ وَ الْحِفْظَ وَ الذِّهْنَ وَ نَقَصَ مِنَ الْبَلْغَمِ: کسی که بر خوردن مویز ناشتا مداومت نماید، فهم و حافظه و ذهن، روزیش می شود و از بلغم کم خواهد شد.
کرفس
– بحارالانوار ۵۹ ۲۸۴ باب ۸۸- نوادر طبهم ع و جوامعها … ص ۲۶۰: وَ عَنِ النَّبِیِّ صلّی الله علیه و آله و سلّم عَلَیْکُمْ بِالْکَرَفْسِ فَاِنَّهُ طَعَامُ اِلْیَاسَ وَ الْیَسَعِ وَ یُوشَعَ وَ رُوِیَ اَنَّهُ یُورِثُ الْحِفْظَ وَ یُذَکِّی الْقَلْبَ وَ یَنْفِی الْجُنُونَ وَ الْجُذَامَ وَ الْبَرَصَ: بر شما باد به کرفس که غذای الیاس و یسع و یوشع بود(و روایت شده است) که باعث توانایی حفظ، روشنی قلب و از بین رفتن جنون و جذام و پیسی است.
انار
– الکافی ۶ ۳۵۴ باب الرمان … ص ۳۵۲: عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ اَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْهَمَذَانِیِّ عَنْ اَبِی سَعِیدٍ الرَّقَّامِ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَهَ قَالَ سَمِعْتُ اَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام یَقُولُ کُلُوا الرُّمَّانَ بِشَحْمِهِ فَاِنَّهُ یَدْبُغُ الْمَعِدَهَ وَ یَزِیدُ فِی الذِّهْنِ: انار را با پیه آن بخورید که مـعـده را دبّاغی می کند و توانایی ذهن را می افزاید.
سرکه
– الکافی ۶ ۳۲۹ باب الخل … ص۳۲۹:عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ بُنْدَارَ عَنْ اَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْهَمَذَانِیِّ اَنَّ رَجُلًا کَانَ عِنْدَ الرِّضَا علیه السّلام بِخُرَاسَانَ فَقُدِّمَتْ اِلَیْهِ مَایِدَهٌ عَلَیْهَا خَلٌّ وَ مِلْحٌ فَافْتَتَحَ علیه السّلام بِالْخَلِّ فَقَالَ الرَّجُلُ جُعِلْتُ فِدَاکَ اَمَرْتَنَا اَنْ نَفْتَتِحَ بِالْمِلْحِ فَقَالَ هَذَا مِثْلُ هَذَا یَعْنِی الْخَلَّ وَ اِنَّ الْخَلَّ یَشُدُّ الذِّهْنَ وَ یَزِیدُ فِی الْعَقْلِ: سفره ای نزد امام رضاعلیه السّلام پهن کردند که در آن سرکه و نمک بود و ایشان با سرکه آغاز کردند؛ پرسیدند: فدایت شوم، به ما امر کردید که با نمک آغاز کنیم فرمودند: این دو مثل همند؛ به درستی که سرکه، ذهن را قوی می کند و عقل را زیاد می نماید.
– بحارالانوار ۵۹ ۲۸۲ باب ۸۸- نوادر طبهم ع و… ص۲۶۰: وَ عَنِ النَّبِیِّ صلّی الله علیه و آله و سلّم نِعْمَ الْاِدَامُ الْخَلُّ وَ مَا افْتَقَرَ بَیْتٌ فِیهِ خَلٌّ وَ رُوِیَ اَنَّهُ یَشُدُّ الذِّهْنَ وَ یَزِیدُ فِی الْعَقْلِ وَ یَکْسِرُ الْمِرَّهَ وَ یُحْیِی الْقَلْبَ وَ یَقْتُلُ دَوَابَّ الْبَطْنِ وَ یَشُدُّ الْفَمَ وَ یَقْطَعُ شَهْوَهَ الزِّنَا الِاصْطِبَاغُ بِهِ … : بهترین خورش ها سرکه است و بیتی که در آن سرکه باشد، فقیر نمی شود و روایت شده که ذهــن را تــوانــا و عــقــل را افزون می کند؛ تلخی را می شکند؛ قلب را زنده می کند؛ جانوران شکم را می کشد؛ دهان را محکم می کند و اگر به عنوان خوراک برگزیده شود؛ شـهـوت زنــا را قـطع می کند.
به
– مستدرک الوسایل ۱۶ ۴۰۲ ۶۹- باب السفرجل … ص۳۹۹: وَ عَنْهُ صلّی الله علیه و آله و سلّم قَالَ کُلُوا السَّفَرْجَلَ فَاِنَّهُ یَزِیدُ فِی الذِّهْنِ وَ یَذْهَبُ بِطِخَاءِ الصَّدْرِ وَ یُحَسِّنُ الْوَلَدَ: به بخورید که ذهن را می افزاید؛ سنگینی سینه را از بین می برد و فرزند را زیبا می کند.
– بحارالانوار ۳۹ ۱۲۵ باب ۷۸- تحف الله تعالی و… : فَقَالَ لِی یَا عَلِیُّ مَنْ اَکَلَ السَّفَرْجَلَ ثَلَاثَهَ اَیَّامٍ عَلَی الرِّیقِ صَفَا ذِهْنُهُ وَ امْتَلَاَ جَوْفُهُ حِلْماً وَ عِلْماً وَ وُقِیَ مِنْ کَیْدِ اِبْلِیسَ وَ جُنُودِهِ: پس {پیامبر خداصلّی الله علیه و آله و سلّم} به من فرمودند: یا علی؛ هر کس که سه روز ناشتا به بخورد، ذهنش صفا پیدا می کند و درونش از حلم و علم پر می شود و از مکر ابلیس و سپاهیانش در امان می ماند.
خرفه
– وسایل الشیعه ۲۵ ۱۹۴ ۱۱۴- باب الفرفخـ….. ص : ۱۹۴ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی اَوْ غَیْرِهِ عَنْ قُتَیْبَهَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ زَکَرِیَّا عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم عَلَیْکُمْ بِالْفَرْفَخـِ وَ هِیَ الْکَیِّسَهُ فَاِذَا کَانَ شَیْءٌ یَزِیدُ فِی الْعَقْلِ فَهِیَ: بر شما باد خـرفـه که که زیرکی می دهد و اگر یک چیز باشد که عقل را افزون کند، همین است.
حجامت
– بحارالانوار ۵۹ ۱۲۶ باب ۵۴- الحجامه و… : وَ عَنْهُ علیه السّلام قَالَ الْحِجَامَهُ تَزِیدُ الْعَقْلَ وَ تَزِیدُ الْحَافِظَ حِفْظاً: حجامت، عقل را افزون کرده؛ بر قـدرت حـافـظـه می افزاید.
شانه زدن
– وسایل الشیعه ۲ ۱۲۱ ۷۱- باب استحباب التمشط … : وَ فِی الْخِصَالِ عَنْ اِسْمَاعِیلَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْعَلَوِیِّ عَنْ اَحْمَدَ بْنِ عَلِیٍّ الْاَنْصَارِیِّ عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَهَ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ اَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ قَالَ الْمَشْطُ فَاِنَّ الْمَشْطَ یَجْلِبُ الرِّزْقَ وَ یُحَسِّنُ الشَّعْرَ وَ یُنْجِزُ الْحَاجَهَ وَ یَزِیدُ فِی مَاءِ الصُّلْبِ وَ یَقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم یُسَرِّحُ تَحْتَ لِحْیَتِهِ اَرْبَعِینَ مَرَّهً وَ مِنْ فَوْقِهَا سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ یَقُولُ اِنَّهُ یَزِیدُ فِی الذِّهْنِ وَ یَقْطَعُ الْبَلْغَمَ: از امام صادق علیه السّلام درباره تفسیر آیه شریفه: «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» پرسیده شد؛ فرمودند:{منظور} شانه زدن است که روزی را جلب می کند؛ مو را نیکو می کند؛ حاجت را برآورده می کند؛ آب کمر را می افزاید و بـلـغـم را قـطـع مـی کـند. پیامبر خداصلّی الله علیه و آله و سلّم، پایین محاسنش را چهل بار و بالای آن را هفت بار شانه می زد و می فرمود که این کار، ذهن را توان می دهد و بلغم را قطع می کند.
قیلوله(خواب قبل از ظهر)
– من لایحضره الفقیه ۱ ۵۰۳ باب کراهیه النوم بعد الغداه … : وَ اَتَی اَعْرَابِیٌّ اِلَی النَّبِیِّ صلّی الله علیه و آله و سلّم فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ اِنِّی کُنْتُ ذَکُوراً وَ اِنِّی صِرْتُ نَسِیّاً فَقَالَ اَ کُنْتَ تَقِیلُ … وَ تَرَکْتَ ذَاکَ قَالَ نَعَمْ قَالَ عُدْ فَعَادَ فَرَجَعَ اِلَیْهِ ذِهْنُهُ: یک اعرابی نزد پیامبرصلّی الله علیه و آله و سلّم آمد و گفت که حافظه قوی داشتم و حالا فراموشکار شده ام؛ فرمودند: قبلا قیلوله می کردی.. و حالا ترک کرده ای؟ گفت: آری، فرمودند: دوباره انجام بده، انجام داد و حافظه اش برگشت.
چیزهایی که بر قدرت دماغ می افزایند
این عوامل به طور خلاصه در روایات ذکر شده اند:
باقلا، سداب، کدو، ترنج، روغن مالی بدن به ویژه با روغن بنفشه.
عوامل موثّر بر کاهش میزان بلغم بدن
از آنجا که کاهش بلغم، باعث تقویت حافظه خواهد شد؛ این عوامل را به طور خلاصه از روایات نقل می کنیم:
قرائت قرآن
– خوردن سویق(به ویژه سویق خشک ناشتا)؛ عسل(به خصوص به حالت انگشت پیچ و در حالت ناشتا)؛ کندر(به خصوص اگر جویده شود)؛ شکر طبرزد؛ سیب؛ ترب(به ویژه ریشه آن)؛ روغن زیتون؛ مخلوط آویشن و نمک؛ آب نیسان؛ پیاز؛ خرمای برنی؛ اطریفل اصفر( در صبحگاه، یک مثقال)؛ گوارشی های تلخ(صبحگاه)؛مویز(ناشتا، مویز سرخ، ۲۱ عدد یا هفت مثقال)؛
– زیاد شانه زدن(سر و محاسن)؛ مسواک؛ زیاد حمّام رفتن(به ویژه در حالت ناشتا)؛ سرمه کشیدن.
– افطار با آب ولرم؛ شروع غذا با نمک نسابیده.
– نخوردن ماهی و سردی.
– افزایش مضاجعت با زنان؛ داشتن زن زیباروی یا زنی که به روی انسان، لبخند بزند.
– فصل بهار.
– آفتاب گرفتن(پشت بدن به آفتاب باشد).
نسخه ها
نسخه های دارویی ترکیبی برای افزایش حافظه بسیارند؛ لذا در این قسمت چند روایت را که مشتمل بر نسخه های ساده تر و قابل انجام هستند را ذکر می کنیم:
– مستدرک الوسایل ۱۶ ۴۵۸ ۱۱۲- باب نوادر ما یتعلق بابواب الاطعمه المباحه … ص ۴۵۵: … وَ مَنْ اَرَادَ اَنْ یُقِلَّ نِسْیَانَهُ وَ یَکُونَ حَافِظاً فَلْیَاْکُلْ کُلَّ یَوْمٍ ثَلَاثَ قِطَعِ زَنْجَبِیلٍ مُرَبًّی بِالْعَسَلِ وَ یَصْطَبِغُ بِالْخَرْدَلِ مَعَ طَعَامِهِ فِی کُلِّ یَوْمٍ … : کسی که می خواهد فراموشی اش کم شود و حافظه اش قوی، هر روز سه تکّه زنجبیل پرورده با عسل بخورد و در هر روز با غذای خویش، چیزی که با خردل تهیِه شده باشد نیز میل کند.
– بحارالانوار ۵۹ ۲۷۱ باب ۸۸- نوادر طبهم ع و جوامعها … ص ۲۶۰: الْجُنَّهُ لِلْکَفْعَمِیِّ، مَا یُورِثُ الْحِفْظَ مِنَ الْعَقَاقِیرِ وَ الْاَدْوِیَهِ فَمِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ ابْنُ مَسْعُودٍ عَنِ النَّبِیِّ صلّی الله علیه و آله و سلّم لِحِفْظِ الْقُرْآنِ وَ یَقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ الْبَوْلَ وَ یُقَوِّی الظَّهْرَ یُوْخَذُ عَشَرَهُ دَرَاهِمَ قَرَنْفُلٌ وَ کَذَلِکَ مِنَ الْحَرْمَلِ وَ مِنَ الْکُنْدُرِ الْاَبْیَضِ وَ مِنَ السُّکَّرِ الْاَبْیَضِ یُسْحَقُ الْجَمِیعُ وَ یُخْلَطُ اِلَّا الْحَرْمَلَ فَاِنَّهُ یَفْرُکُ فَرْکاً بِالْیَدِ وَ یُوْکَلُ مِنْهُ غُدْوَهً زِنَهَ دِرْهَمٍ وَ کَذَا عِنْدَ النَّوْمِ … : ( برای حفظ قرآن و قطع بلغم و {بی اختیاری} ادرار و سفتی کمر) میخک و اسفند و کندر سفید و شکر سفید، از هر کدام ده درهم می گیری و خوب می کوبی، به جز اسپند که با کف دست می سایی و هر روز، صبح و قبل از خواب، به اندازه یک درهم می خوری….
– بحارالانوار ۵۹ ۲۷۲ باب ۸۸- نوادر طبهم ع و جوامعها … ص ۲۶۰: وَ مِنْ اَدْوِیَهِ الْحِفْظِ عَنْ اَبِی بَصِیرٍ قَالَقُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السّلام کَیْفَ نَقْدِرُ عَلَی هَذَا الْعِلْمِ الَّذِی فَرَّعْتُمُوهُ لَنَا قَالَ خُذْ وَزْنَ عَشَرَهِ دَرَاهِمَ قَرَنْفُلَ وَ مِثْلَهَا کُنْدُرَ ذَکَرٍ دُقَّهَا نَاعِماً ثُمَّ اسْتَفَّ عَلَی الرِّیقِ کُلَّ یَوْمٍ قَلِیلًا وَ مِنْهَا لِمَنْ یَکُونُ بَعِیدَ الذِّهْنِ قَلِیلَ الْحِفْظِ یُوْخَذُ سَنَا مَکِّیٍّ وَ سُعْدُ هِنْدِیٍّ وَ فُلْفُلٌ اَبْیَضُ وَ کُنْدُرٌ ذَکَرٌ وَ زَعْفَرَانٌ خَالِصٌ اَجْزَاءً سَوَاءً یُدَقُّ وَ یُخْلَطُ بِعَسَلٍ وَ یُشْرَبُ مِنْهُ زِنَهَ مِثْقَالٍ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعَهَ اَیَّامٍ مُتَوَالِیَهٍ فَاِنْ فَعَلَ ذَلِکَ اَرْبَعَهَ عَشَرَ یَوْماً خِیفَ عَلَیْهِ مِنْ شِدَّهِ الْحِفْظِ اَنْ یَکُونَ سَاحِراً: به امام صادق علیه السّلام گفتم که چگونه این علمی که به سوی ما سرازیر کرده اید؛ دریابیم؟ فرمودند: ده درهم میخک و ده درهم کندر نر را نرم می کوبی و هر روز ناشتا کمی کفلمه می کنی و کسی که ذهنش ناتوان و حافظه اش ضعیف است؛ سنای مکّی و سعد هندی و فلفل سفید و کندر نر و زعفران خالص را با مقدار مساوی بکوبد و با عسل مخلوط کند و هفت روز متوالی، روزی یک مثقال بخورد، اگر این کار را چهارده روز انجام دهد، بیم آن می رود که از شدّت قدرت حافظه، ساحر شود.
– بحارالانوار ۵۹ ۲۷۲ باب ۸۸- نوادر طبهم ع و جوامعها … ص ۲۶۰: وَ مِنْهَا عَنْ عَلِیٍّ علیه السّلام مَنْ اَخَذَ مِنَ الزَّعْفَرَانِ الْخَالِصِ جُزْءاً وَ مِنَ السُّعْدِ جُزْءاً وَ یُضَافُ اِلَیْهِمَا عَسَلًا وَ یُشْرَبُ مِنْهُ مِثْقَالَیْنِ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَاِنَّهُ یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ مِنْ شِدَّهِ الْحِفْظِ اَنْ یَکُونَ سَاحِرا: کسی که زعفران خالص و سعد را با مقدار مساوی بگیرد و با عسل بیامیزد و دو مثقالش را هر روز بیاشامد؛ بیم آن می رود که از شدّت قدرت حافظه، ساحر شود.
– مستدرک الوسایل ۱۶ ۴۴۸ ۱۰۸- باب نبذه مما ینبغی التداوی به و… ص ۴۴۱: وَ عَنْ تَمِیمِ بْنِ اَحْمَدَ السَّیْرَافِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ وَ الْمُعَلَّی بْنِ خُنَیْسٍ قَالَا قَالَ اَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام… ثُمَّ وَصَفَ دَوَاءَ الْبَلْغَمِ فَقَالَ خُذْ جُزْءاً مِنْ عِلْکِ الرُّومِیِّ وَ جُزْءاً مِنْ کُنْدُرٍ وَ جُزْءاً مِنْ سَعْتَرٍ وَ جُزْءاً مِنْ نَانْخَواهَ وَ جُزْءاً مِنْ شُونِیزٍ اَجْزَاءً سَوَاءً یُدَّقُّ کُلُّ وَاحِدٍ عَلَی حِدَهٍ دَقّاً نَاعِماً ثُمَّ تَنْخُلُ وَ تَعْجِنُ وَ تَجْمَعُ وَ تَسْحَقُ حَتَّی یَخْتَلِطَ ثُمَّ تَجْمَعُهُ بِالْعَسَلِ وَ تَاْخُذُ مِنْهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ وَ لَیْلَهٍ بُنْدُقَهً عِنْدَ الْمَنَامِ نَافِعٌ اِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی: (دوای بلغم) علک رومی و کندر و آویشن و زنیان و سیاه دانه را با مقدار مساوی می گیری و جداجدا نرم می کوبی و الک می کنی و با هم می سرشی و یک کاسه می کنی و می کوبی تا مخلوط شوند؛ سپس با عسل می آمیزی و هر روز و شب، هنگام خواب، یک فندق می خوری که به خواست خدای تعالی نافع است.
– مستدرک الوسایل ۱۶ ۴۴۹ ۱۰۸- باب نبذه مما ینبغی التداوی به و… ص ۴۴۱: وَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ الْیَمَانِیِّ عَنِ الطَّرَیَانِیِّ عَنْ خَالِدٍ الْقَمَّاطِ قَالَ اَمْلَی عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا علیه السّلام هَذِهِ الْاَدْوِیَهَ لِلْبَلْغَمِ قَالَ تَاْخُذُ اِهْلِیلَجَ اَصْفَرَ وَزْنَ مِثْقَالٍ وَ مِثْقَالَیْنِ خَرْدَلٍ وَ مِثْقَالَ عَاقِرْقِرْحَا فَتَسْحَقُهُ سَحْقاً نَاعِماً وَ تَسْتَاکُ بِهِ عَلَی الرِّیقِ فَاِنَّهُ یَنْفِی الْبَلْغَمَ وَ یُطَیِّبُ النَّکْهَهَ وَ یَشُدُّ الْاَضْرَاسَ اِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَی: (دوای بلغم) یک مثقال هلیله زرد، دو مثقال خردل و یک مثقال عاقرقرها را نرم می کوبی و در حال ناشتا، با آن مسواک می زنی که به خواست خدای متعال، بلغم را می زداید و بوی دهان را خوش می سازد و دندان ها را محکم می کند.
منبع: طب شیعه
