منافع و مضرات قهوه
منافع و مضرات قهوه

منافع و مضرات قهوه

سیما رفیعی، کارشناسی زیست شناسی گیاهی، عضو فعال انجمن تحقیقات طب سنتی ایران


.

نام فارسی: قهوه

در کتب طب سنتی: بن

نام انگلیسی: Coffee bean

نام فرانسوی:    Graine de cafe

نام علمی: Coffea arabica

خانواده: Rubiaceae

تاریخچه:

از نظر خاستگاه قهوه، معروف است که درخت قهوه بومى حبشه و از آن دیار برخاسته است. گفته مى‏ شود که شهرت و خواص قهوه مرهون چوپانى است که در حبشه در حین چراندن گوسفندانش، روزى مشاهده مى‏ نماید که گوسفندان پس از خوردن دانه‏ هاى میوه قهوه فعالیت و نشاط خاصى یافته‏ اند؛ و انتشار داستان مشاهدات این چوپان سرآغاز شهرت خواص دانه ‏هاى قهوه شده است.

همچنین  گویند سبب اطلاع بر آن آنست که، شیخ ابوالحسن شاولى رحمه الله تعالى که در کوهستان یمن صومعه داشت، و مریدان او به سبب کثرت شب بیدارى و ریاضات کسل و مانده مى‏شدند، بعضی از مریدان اتفاقاً ثمر آن را یافته خوردند رفع کسل و ماندگى ایشان شد؛ و این را به دیگران گفتند ایشان نیز خوردند و نفع یافتند. لذا به پیر خود گفتند و او حکم نمود که در آب جوش داده آب آن را بیاشامند؛ پس چون این میوه را در آب جوش داده آب آن را مى ‏آشامیدند باعث رفع کلال و ملال ایشان مى‏ شد. پس رفته رفته شهرت تمام یافت و تجار در کل بلاد بردند و منتشر ساختند.

قهوه از اوان قرن پانزدهم به سایر مناطق مشرق زمین رفته، و معروف است که اولین قهوه‏ خانه ها در شهر مکه در اوایل قرن شانزدهم میلادى ایجاد و افتتاح شده است. پس از آن مصرف آن بتدریج به اروپا نیز وارد و معمول گردید. در سال ۱۶۵۴ اولین قهوه‏خانه در شهر مارسى فرانسه دایر گردید و پس از آن بتدریج در تمام اروپا و سایر مناطق عالم منتشر و معمول شده است.

یک رباعی درباره قهوه:

راحیست قهوه روح فزا و کسل کسل

آرام جان و قوّت اعضا و قوت دل

تقریب اجتماع جوانان پارسا

تفریح بخش خاطر پیران مضمحل‏

طبیعت قهوه:

در طبع و مزاج آن اختلاف است حکیم میرعمادالدین محمود شیرازى در آخر رساله افیونیه خود در بیان قهوه نوشته‏اند که سرد و خشک در درجه دوم است‏.

میرزا قاضى در رساله خود نوشته‏ که سردى آن در درجه اول و خشکى آن در درجه دویّم است و حکیم سالک الدین یزدى نوشته‏ اند که بعضى از واقفان خواص ادویه بر آن رفته‏ اند که برودت آن در اول درجه ثانیه و یبوست آن در ثالثه است‏.

شیخ داود انطاکى گفته که گرم در اول و خشک در دوّم‏.

حکیم میر محمد مؤمن در تحفه نوشته که به قیاس ظاهر مى‏گردد که در گرمى معتدل و خشکى بر آن غالب و قشر آن گرم‏تر و خشک‏تر از آن باشد.

از نظر مؤلف کتاب مخزن الادویه شاید مرکب القوى باشد.

گیاه شناسی:

درختچه ‏اى است نسبتا بلند به ارتفاع ۸- ۵ متر. برگهاى همیشه‏ سبز (ناخزان)، براق، لیز، متقابل دارد. گلهاى آن به رنگ سفید درخشان به‏ طور گروهى فشرده در کناره برگها ظاهر مى ‏شوند. میوه آن که دانه ‏هاى قهوه را مى ‏دهد، تخم‏ مرغى به رنگ قرمز تیره که در زمان رسیدن معمولا محتوى دو عدد دانه قهوه است که از یک طرف محدب و از طرف دیگر صاف مى‏ باشند، و در امتداد طولى دانه یک شیار دیده مى‏ شود. هریک از دانه ‏ها از یک پوست نازک سفید پوشیده شده است. هر دو عدد دانه که در یک میوه قرار دارند از یک ماده نرم گوشتى شیرینى احاطه شده‏ اند، که روى آن را نیز یک غشاى نازک به رنگ قرمز تیره پوشانیده است که همان غشاى خارجى قرمز تیره میوه مى‏ باشد.

درخت قهوه داراى گونه‏ هاى متعددى است که معروف‏ترین آنها که از نظر کیفیت و خواص در درجه اول قرار دارد، قهوه عربى است و در حبشه و سودان و اغلب مناطق افریقاى استوایى به حالت وحشى و خودرو وجود دارد.

در عربستان در ناحیه یمن و اطراف مکه کاشته و پرورش داده مى‏ شود. در حال حاضر کشت و پرورش این گونه در سایر مناطق دنیا از جمله برزیل، ونزوئلا، جزایر آنتیل، هند و مناطق دیگر دنیا معمول است و گونه‏ هاى دیگر قهوه نیز هستند که بومى سیرالئون، نیجریه، گابن، کنگو، ماداگاسکار و ساحل‏ عاج بوده و در این مناطق نیز کاشته مى‏ شوند. قهوه یک نوشیدنى محرک است که از دانه‏هاى رسیده و خشک و بوداده و گردشده و گاهى از برگهاى جوان بوداده آن به دست مى‏ آید.

دانه قهوه در حالت تازگى داراى رنگ کمى سبز یا مایل به زرد است، بوى ملایم مخصوص قهوه را دارد و طعمش ابتدا ملایم ولى بتدریج که آب آن از دست مى‏ رود گس مى ‏شود. پس از بو دادن بوى قوى معروف و خاص قهوه را پیدا مى‏ کند. . در بازار قهوه سبز هم به فروش مى‏ رود که آن را به فرانسوى vert Cafe گویند، ولى معمولا قهوه بوداده به فروش مى‏ رود.

گونه ‏هاى مختلف قهوه :

 ۳ گونه از همه معروف‏تر هستند و بیشتر در دنیا کشت مى‏ شوند:

در درجه اول گونه‏ اى که از همه معروف‏تر و بیشتر مورد توجه است و بالاترین کیفیت را داردCoffea arabica مى ‏باشد. در درجه دوم گونه  Coffea libericaمى‏ باشد که با کیفیت پایینترى از قهوه عربى قرار دارد ولى روستایى ‏تر و در شرایط نامساعد، بیشتر مى ‏تواند خود را منطبق سازد. در درجه سوم Coffea robusta مى ‏باشد که از نظر تحمل شرایط نامساعد بسیار قابل ملاحظه است ولى از نظر کیفیت میوه پایین است.

درخت قهوه عربى در شرایط اقلیمى استوایى و حاره خوب رشد مى‏ کند و ثمر موفقى دارد، و در آن اقلیم اگر کمى در ارتفاع بالا کاشته شده باشد از درختانى که در ارتفاع سطح دریا کاشته شده‏اند، قهوه خیلى بهتر مى‏ دهد.

گونه‏ هاى Liberica و  Robustaطالب آب و هواى مرطوبتر و گرمتر هستند.

روش کاشت:

تکثیر قهوه از طریق کاشت بذر آن صورت مى‏ گیرد، ابتدا در خزانه کاشته مى‏ شود که سایه‏ دار است و پس از اینکه نهال رشد کافى نمود به محل اصلى با فواصل ۵- ۲ متر منتقل مى‏ شود. معمولا درخت قهوه از سالهاى سوم و چهارم شروع به ثمر دادن مى ‏نماید.

ترکیبات شیمیایی:

از نظر ترکیبات شیمیایى در دانه‏ هاى قهوه وجود آلکالوئید کافئین گزارش شده است. در برگها و در میوه قهوه علاوه بر کافئین، آلکالوئیدهاى آدنین، گزانتین، هایپوگزانتین و همچنین ماده گوانین نیز وجود دارد.

کافئین یک آلکالوئید متبلور و تلخ است و فرمول خام آن C8H10N4O2 می باشد، که از قهوه و چاى گرفته مى‏ شود و مدر و محرک است.

آدنین یک آلکالوئید با فرمول خام C5H4N4O2 که از پورین گرفته مى‏شود و به عنوان قسمتى از اجزاى نوکلئیک اسید  در عضوهایى نظیر لوز المعده و طحال یافت مى ‏شود.

هایپوگزانتین یک آلکالوئید متبلور با فرمول خام C5H4N4O و از خویشان نزدیک گزانتین است و در نسوج حیوانى و گیاهى یافت مى‏ شود.

گوانین یک ماده سفید متبلور با فرمول خامC5H5N5O  که در کبد و لوز المعده حیوانات و جانوران نظیر ماهى و نظایر آن یافت مى ‏شود و از محصولاتى است که از تجزیه نوکلئیک اسید به دست مى‏ آید.

در دانه ‏هاى قهوه همچنین وجود آلکالوئید تریگونلین و مواد کولین و نیاسین نیز به مقدار کم گزارش شده است.

مقدار آلکالوئید کافئین در دانه‏ هاى قهوه در حدود ۲/۱-۱ درصد مى‏باشد. در قهوه سبز یا قهوه خام در حدود ۱۰ درصد روغن و مواد چرب و موم وجود دارد.

بوى مطبوع عطر قهوه قسمتى مربوط به وجود مرکاپتان است که در قهوه بوداده وجود دارد. در قهوه مواد دیگرى از قبیل قند و اسید کوفالیک ، سیتریک‏ اسید و … وجود دارد و پس از بو دادن قهوه مقدار قند آن کاهش پیدا مى‏کند و از ۸- ۷ درصد به ۱ درصد مى‏ رسد. قهوه از محصولاتى است که در ترکیب آن مقدار قابل ملاحظه‏ اى ازت غیر پروتئینى یافت مى‏ شود یا به عبارت دیگر مقدار عمده مواد ازته موجود در ترکیب آن غیر پروتئینى و غیر قابل استفاده است.

طریقه مصرف:

به دو شکل معمول است در فرنگ دم کرده آن را مصرف می کنند و در مشرق‏ زمین جوشانیده آن را، ولى شکل دوم اگرچه مغذّى و مقوّى مى‏ باشد خاصیت تحریک را از آن سلب مى‏ نماید. على اىّ حال ترکیب آن با شیر غذایی بسیار مغذی می شود و تا حدود زیادى عوامل زیان‏آور قهوه خنثى مى ‏شود و قهوه به صورت یک نوشیدنى سالم و بى‏ ضرر درمى ‏آید.

مصارف درمانی:

۱. ملین

۲٫ مدر

۳٫ خشک کننده رطوبت

۴٫ تحریک دستگاه اعصاب مرکزی

۵٫ اتساع رگ های قلب (کرونرهای قلب)

۶٫ درمان سردرد پس از کشیدن مایع نخاعی

۷٫ براى سرفه بلغمى و اکثر انواع سردردها و چشم ‏دردها و مالیخولیا و آنچه که در اثر غلیظ شدن اخلاط به وجود مى‏ آید مفید است‏.

۸٫ ضماد آن با عسل براى ترمیم عضو از جادررفته‏ مفید است.

۹٫ انگشت‏ پیچ آن با عسل براى سرفه گرم و تر نافع است‏.

۱۰٫ عده‏اى از حکماى طب سنتى معتقدند که براى مبتلایان به جذام نیز نافع است‏.

۱۱٫ در یمن که از موطن هاى قهوه عربى است، قهوه دم‏کرده سبز را بعد از غذا مى ‏خورند همین است که براى کمک به هضم غذا از آن استعانت مى‏ جویند.

۱۲٫ یکى از بهترین محرکات است و عمل هضم را سهل مى‏ کند و بدن را در مقابل ناراحتى‏ هاى روحى مقاوم مى‏ سازد.

۱۳٫ به عنوان تب ‏بر بویژه در تبهاى نوبه‏اى مؤثر است‏.

۱۴٫  مسمومین از تریاک و فرآورده‏هاى تریاک و سایر مواد مخدر، استعمال قهوه آثار نیکو مى‏گذارد و حالت چرت و خواب مسمومین را از بین مى‏ برد.

۱۵٫ در رفع سیاه‏ سرفه، وبا، گلیکوزورى (یا وجود قند در ادرار) و همچنین در موارد آلبومینوریا یا وجود آلبومین در ادرار مفید است‏.

۱۶٫ در اختلالات روده‏اى بخصوص در موارد اختناق روده آثار مفید دارد.

۱۷٫ قهوه یکى از پادزهرها در قبال آلکالوئیدها مى‏ باشد شاید این به دلیل خاصیت ضد خواب آن است.

۱۸٫ دانه ‏هاى بوداده قهوه ضدعفونى‏کننده و زایل ‏کننده بو مى ‏باشد.

۱۹٫ گرد دانه قهوه کوبیده براى معالجه سوختگى از آتش و آب نافع است.

۲۰٫ جوشانده دانه‏ هاى خام و بونداده قهوه براى معالجه ناراحتى‏ هاى مثانه و قولنج مثانه و کلیه مفید است.

۲۱٫ خوردن دانه‏ هاى خام و نارس قهوه براى رفع میگرن یا همى‏ کرنیا و تبهاى نوبه‏اى تجویز مى‏ شود.

۲۲٫ براى عضلات برونشها آرامبخش است و مقاومت بدن را در جریان تمرینهاى سنگین ورزشى افزایش مى‏ دهد.

۲۳٫ کافئین موجود در قهوه موجب مى ‏شود که مواد شیمیایى رفع افسردگى و ایجاد فرح در مغز فعال شوند و باعث سرحال آمدن و نشاط شخص گردند.

۲۴٫ تحقیقات علمى جدید در کانادا نشان مى‏ دهد که قهوه غلیظ اثر درمانى خوبى براى بیمارى آسم دارد.

۲۵٫ قهوه یا حتى قهوه بدون کافئین، با تاننهایى که دارد دندانها را مى‏ شوید و از فعالیت پلاک باکتریایى که ایجاد حفره در دندان مى‏ کند جلوگیرى نماید. قهوه نظیر چاى و کاکائو یک مایع مفید شست‏وشوى دهان و ضد فساد دندان است.

۲۶٫ برخلاف نگرانى مردم دایر به اینکه قهوه ممکن است سرطانزا باشد، بویژه سرطان لوز المعده و مثانه، تحقیقات جدید نشان مى ‏دهد که قهوه از این اتهام مبراست.

۲۷٫ آزمایشهاى لابراتوارى نشان مى‏ دهد که مواد شیمیایى موجود در قهوه حتى از سرطان جلوگیرى مى‏ کند.

۲۸٫ قابض است و در قطع بعضى اسهال‏ها مؤثر واقع مى‏ شود.

۲۹٫ خوردن دانه‏ هاى خام و نارس قهوه براى رفع میگرن یا همى‏ کرنیا و تب‏هاى نوبه‏اى مفید است.

۳۰٫ یک قاشق قهوه بوداده را با سه قاشق شکر در آب جوش حل شود بعد یک برش لیمو در آن انداخته و خورده شود، خستگى را برطرف مى‏ سازد، سردردى که از خستگى باشد را تسکین مى‏ دهد.

۳۱٫ جویدن یک یا دو عدد قهوه بوداده در دهان بوى سیر را از دهان مى‏ برد.

۳۲٫ براى درمان چشم دردى که از زکام باشد و یا زکام در موقع مالاریا قهوه خام راجوشانده و با آن بخورداده و نصف استکان از آن هم نوشیده بهبود حاصل مى‏ شود.

۳۳٫ گرد کوبیده آن براى معالجه سوختگى از آتش و آب جوش نافع است.

۳۴٫ آبله و حصبه و خارش از زیادى خون را نفع می دهد.

۳۵٫ قهوه تقویت معده کرده، منع صعود بخارات به دماغ میکند.

۳۶٫ چون دانه قهوه را مانند نخود اندک برشته کنند که سیاه نشود و سائیده بخورند باعث قطع اسهال افراد سردمزاج می شود.

۳۷٫ خوردن دم‏کرده آن بازکننده گرفتگى‏ ها بوده و مسکن دردها، غلیان خون، مسکن حدت صفرا، سودا و سوزاندن آن مى‏ باشد و اخلاط را رقیق و صاف مى‏ نماید، لذا در موارد  تبهاى خونى و صفراوى و سوداوى خصوصا در اوایل و بعد از بروز آبله مفید است و براى یرقان نیز نافع است‏.

عوارض جانبی و احتیاطات:

۱٫ اگر انسان یک گرم کافئین مصرف کند مسموم شده و دچار سردرد، بی قراری، هذیان ضعیف، لرزش عضلات و تندی ضربان قلب خواهد شد و مصرف ۱۰ گرم آن کشنده است.

۲٫ خفقان

۳٫  نفخ

۴٫ قولنج

۵٫ مالیخولیا و کابوس

۶٫ خشک نمودن آلات تنفس و درشتى آن

۷٫ لاغرى بدن

۸٫ صفرت لون

۹٫ تقلیل منى

۱۰٫ قدرت جنسى را کاهش مى‏دهد.

۱۲٫ برای افراد با مزاج سرد و تر و دارای غلبه اخلاط فاسد بسیار مضر است.

۱۳٫ افراط در خوردن قهوه احتمال بیمارى‏هاى قلبى را افزایش مى‏ دهد.

۱۴٫ قهوه از عوامل مؤثر در تحریک ترشح عصیر معدى شناخته شده است، بنابراین براى بیماران مبتلا به اولسر(زخم)معده آسیب زا مى‏ باشد.

۱۵٫ بانوان باردار باید از نوشیدن قهوه خودداری کنند زیرا ممکن است باعث تغییر شکل در ساختمان ژن ها و نوزاد انسان  (Careingogenic)و ایجاد جنین ناقص الخلقه(Mutagenic) بشود.

۱۶٫ تحقیقات نشان مى‏دهد که قهوه یک عامل تهدیدکننده در اسهال مزمن است و پس از قطع خوردن قهوه معمولا در اغلب اشخاص اسهال خوب مى ‏شود.

۱۷٫ کافئینیسم؛ زیاده روی در مصرف قهوه به ویژه در افراد عصبی عوارضی پدید می آورد که اصطلاحا کافئینیسم نام دارند.

در این افراد بی خوابی، تپش قلب، درد معده، سوء هاضمه، بی اشتهایی، سرگیجه ها و کابوس پدید می آید. بدیهی است با قطع مصرف قهوه عوارض آن به تدریج از بین می رود برای درمان بهتر باید با پزشک مشورت کرد.

مصلحات:

زنجبیل، دواء المسک ، نبات، گلاب، روغن پسته و امثال اینها است‏.

منابع

  • حاجی شریف، احمد (۱۳۸۶)، اسرار گیاهان دارویی، تهران، انتشارات حافظ نوین
  • دکتر رجحان، محمد صادق (چاپ دوم ۱۳۷۷)، درمان به وسیله گیاهان دارویی، تهران، ناشر مرکز فرهنگی آبا
  • سلطانی، ابولقاسم (۱۳۸۳)، دایره المعارف طب سنتی، تهران، انتشارات ارجمند
  • عقیلی علوی شیرازی، محمد حسین بن محمد هادی (۱۳۸۰)، مخزن الادویه، تهران، انتشارات باورداران
  • قاسمی، میترا (۱۳۸۴)، خواص درمانی میوه ها وسبزیجات، تهران، موسسه چاپ دانشگاه فردوسی
  • میرحیدر، حسین (۱۳۸۵)، معارف گیاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
  • میرزا علی خان ناصرالحکما (چاپ دوم ۱۳۹۰)، حفظ صحت، تصحیح دکتر ناصر رضایی پور، دکتر محسن عابدی، تهران، انتشارات طب سنتی ایران

منبع:  انجمن تحقیقات طب سنتی ایران


ارسال یک پاسخ

لطفا دیدگاه خود را وارد کنید!
لطفا نام خود را در اینجا وارد کنید

ده − پنج =