شنبلیله ؛ گیاهی مفید برای دیابتی ها

سیما رفیعی، کارشناسی زیست شناسی گیاهی، عضو فعال انجمن تحقیقات طب سنتی ایران

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: «به شنبلیله درمان بجویید. اگر امّت من مى ‏دانستند که شنبلیله برایشان چه سودهایى دارد، با آن درمان مى‏ کردند، هر چند همسنگ آن، طلا مى‏ دادند ! »

امام کاظم علیه السلام: «براى درمانِ بادِ شابکه (قولنج) و حام‏  و سردى‏ اى که مفاصل را دربر مى‏ گیرد و بدانها درمى‏ پیچد، یک مشت شنبلیله و یک مشت انجیرِ خشک برمى‏ دارى و در آب مى‏ خیسانى و در دیگى تمیز مى‏ پزى. سپس آن را از صافى مى‏ گذرانى و آن‏گاه سرد مى‏ کنى و یک روز در میان، از آن مى‏ خورى و این کار را تا هنگامى که یک کاسه پُر مصرف شود، ادامه مى‏ دهى.»

نام فارسی: شنبلیله، خلبه

در کتب طب سنتی: حلبه

نام انگلیسی: Fenugreck

نام فرانسوی: Trigonelle ، Fenugrec

نام علمی: Trigonella foenum –graecum. L

خانواده: Leguminosae

 تاریخچه:

شنبلیله به‏ طورى که در تاریخ انتشار گیاهان بحث مى‏ شود از ایران و از غرب آسیا برخاسته به سایر نقاط دنیا برده شده است. در حال حاضر در اغلب کشورهاى اروپا، آسیا و افریقا پرورش مى‏ یابد. در ایران نیز کاشته مى‏ شود. شنبلیله از گیاهان بسیار قدیم طبى است از نوشته کاغذهایى که از قبور کهن مصریها به دست آمده چنین برمى‏آید که در دوران کهن قبل از میلاد مسیح به عنوان خوراک و به عنوان گیاهى براى کاهش تب مصرف مى‏ شده است. در طب سنتى قدیم مصرى‏ها، رومى‏ ها و دانشمندان طب سنتى ایرانى از تخم شنبلیله در طب گیاهى بسیار مصرف مى‏ کرده ‏اند.

مزاج:

در آخر دوم گرم و خشک است و رطوبت فضلیه دارد.

 گیاه شناسی:

گیاهى است یکساله کوتاه که ارتفاع آن از ۵/ ۰ متر تجاوز نمى‏نماید، داراى برگهاى متناوب مرکب شامل ۳ برگچه که قسمت انتهایى هر برگچه دندانه‏دار است. گلهاى آن از نظر شکل مانند گیاهان تیره پروانه‏واران و برنگهاى مختلف سفید، سفید مایل به زرد و حتى بنفش دیده مى‏شوند. میوه آن به شکل غلاف دراز تا ۱۰ سانتى‏متر طول که داخل آن ۲۰- ۱۰ دانه تخم شنبلیله قرار دارد. رنگ تخم شنبلیله قهوه‏اى بوى آن قوى معطر و طعمش تلخ است. شنبلیله به‏طور کلى دو نوع دارد یکى گونه زینتى و معطر آن است و دومى گونه خوردنى آن است که همان حلبه باشد.

روش تکثیر:

تکثیر شنبلیله از طریق بذر انجام مى ‏گیرد بذر در زمین اصلى با در نظر گرفتن فاصله بین خطوط ۴۰ سانتى‏متر و فاصله بین بوته‏ ها روى خطوط ۸ سانتى‏متر پاشیده مى‏ شود و ۴- ۳ ماه پس از کاشت معمولا در شرایط اقلیمى مناطق معتدل ایران دانه آن مى ‏رسد. مصرف بذر در حدود ۲۵ کیلوگرم در هکتار است و از برداشت آن ۸۰۰- ۶۰۰ کیلوگرم در هکتار تخم شنبلیله به دست مى‏ آید. پس از رسیدن میوه ‏ها گیاه به کلى با ریشه خارج شده و مى‏ گذارند خشک شود که با کوبیدن دانه آن به سادگى جدا شود. چون از خانواده لگومینوز است و ریشه آن ازت در زمین تثبیت مى ‏کند، معمول است در باغهاى میوه مرکبات نیز بین درختان کاشته مى‏ شود.

ترکیبات شیمیایی:

از نظر ترکیب مواد مؤثر، تخم شنبلیله داراى الکالوئیدى به نام ترى‏گونلین و کولین و اسانس روغنى و ماده ساپونین و پرولامین است.الکالوئید ترى‏گونلین اثر سمی قوى روى سیستم عصبی-عضلانی دارد و به علاوه شامل روغن ثابت و اسانس فرار و مقدار زیادى لعاب و مواد نشاسته‏ اى و چربى و مواد ازته (پروتئین) و یک عصاره تلخ و یک ماده رنگى زرد مى ‏باشد.از تخم شنبلیله‏اى که در هواى آزاد خشک شده ۳۸/ ۰ درصد ترى‏گونلین و ۳ میلى‏گرم در صد گرم نیکوتى‏نیک اسید جدا شده است. در گزارش دیگرى آمده است که در تخم شنبلیله چهار ترکیب متبلور تریاکونتان  و بتاسیتوسترول و الکالوئیدهاى کولین و بتائین وجود دارد.

مصارف درمانی شنبلیله :

۱٫ رساننده و نرمى‏ بخش است، زیرا حرارتش با لزجى همراه است و آن لزجى نمى‏ گذارد که گرمایش آزار رساند و گرمى ملایم مى ‏شود.

۲٫ کیموس زیاد دارد اما کیموس آن خوب نیست.

۳٫ اثر قرحه را از بین مى‏ برد.

۴٫ ماده لعابى تخم شنبلیله و بویژه اگر با روغن گل باشد ترکهاى ناشى از سرما را خوب مى‏ کند.

۵٫ در داروهاى لکه‏ هاى سیاه پوست و زیبا شدن رنگ و دگرگونى بوى دهن و بوى بد تن و عرق وجود دارد.

۶٫ ورمهاى بلغمى و سخت را از بین می برد.

۷٫ آرد شنبلیله ورمهاى گرم را درمان می کند بشرطى که التهاب نکرده باشند و تا اندازه‏اى سخت باشند.

۸٫ ورمهاى اندرونى را نرم مى‏ نماید و مى‏ رساند.

۹٫ با روغن گل داروى قرحه مى ‏باشد.

۱۰٫ شستن سر با آن شوره را از بین می برد.

۱۱٫ آب‏پز شنبلیله نقطه سرخ چشم را برطرف می کند.

۱۲٫ اگر بر چشم مالیده شود مواد غلیظ را که سبب آماس چشم مى‏ شوند از بین می برد.

۱۳٫ صدا را صاف می کند.

۱۴٫ سینه و گلو را نرم کند.

۱۵٫ سرفه و برنشیت را تسکین می دهد و بویژه اگر با عسل یا انجیر یا خرما پخته شود و بهترش آن است که با خرما و هسته آن بپزد و آب آن را با عسل بسیار قاطى کنند و بر آتش زغال گذارند تا به اعتدال گرم شود و مدتى زیاد قبل از غذا بخورند بسیار فایده مى‏ بینند.

۱۶٫ شنبلیله را با نطرون بیامیزند و ضماد کنند و بر طحال گذارند مفید است.

۱۷٫ آب‏پزش با سرکه و بخصوص آب‏پز شنبلیله سبز براى ضعف معده و قرحه معده مفید است‏.

۱۸٫ آب‏پزش همراه آب علاج دیزانترى و اسهال است.

۱۹٫ روغنش آماس پیزى را فرو می نشاند.

۲۰٫ حقنه‏اش در علاج دیزانترى سودمند است و پیچش و درد شکم را برطرف مى‏ کند.

۲۱٫ برگ آن ملین و منضج است یعنى اعتدال‏ دهنده اخلاط مى‏ باشد.

۲۲٫ مدر است و ترشح ادرار و حیض را افزایش مى‏ دهد.

۲۳٫ براى کبد و درد کمر و برودت مثانه و قطره‏ قطره ادرار کردن مفید است.

۲۴٫ تخم آنکه قسمت اساسى گیاه از نظر طبى است ملین و منضج است، قوه باه را زیاد مى‏ کند و مقوى ریه است.

۲۵٫ دم‏کرده آن با عسل خروج مواد و اخلاطى که در سینه حبس شده است را تسهیل مى‏کند و براى سرفه و تنگى‏ نفس و سختى تنفس و بواسیر و ورمهاى داخلى مفید است و بادشکن و مسهل امعا نیز مى‏ باشد.

۲۶٫ دم‏کرده آن با تمر هندى و مویز و انجیر که پس از دم کردن صاف نموده و آب آن را با عسل قوام آورند براى تنگى‏ نفس و صاف کردن صدا و قرحه‏ هاى سینه و دم‏کرده آن به تنهایى و یا با گیاهان متناسب براى تسهیل ولادت و زایمان و ازدیاد و ترشح ادرار و حیض نافع است‏.

۲۷٫ مالیدن آب دم کرده آن و نشستن در دم‏کرده آن براى تسهیل زایمان و تنقیه رحم و شیاف آنکه با پیه غاز تهیه شده باشد در مهبل براى نرم کردن سفتى رحم و باز نمودن دهانه آن مفید است.

۲۸٫ شستن سر با آب دم‏کرده آن براى مجعد شدن موى سر و از بین رفتن خارش سر ناشى از یبوست و زخمهاى سرد مفید است.

۲۹٫ به سبب مواد مغذى که دارد دانه شنبلیله براى تقویت خیلى مؤثر است و براى بیماران مسلول از نظر رفع ضعف نتیجه خوبى داده است، عده‏اى از حکما از تخم شنبلیله در بیمارى‏هاى قند استفاده مى ‏کرده ‏اند و براى جلوگیرى از لاغر شدن مبتلایان به بیمارى قند بسیار مؤثر است.

برای کم کردن قند خون، کاهش تب، برونشیت، سرفه مزمن، سرطان ها و بیماری بری بری باید بیمار صبح و ظهر و شب هر دفعه یک یا دو قاشق چایخوری از پودر تخم شنبلیله را تناول نمایندیا وارد کپسول ۵۰۰ میلی گرمی نموده هر دفعه دو یا سه کپسول میل نمایند. منتها در زیادی قند خون لازم است هر ۱۰ روز یک مرتبه آزمایش قند خون به عمل آورند تا به نسبت آن مصرف دارو کم یا زیاد شود.

۳۰٫ تخم شنبلیله به علت دارا بودن مقداری ساپوژنین اثر هورمون های استروئیدی و داروهای مشابه را دارد و لذا برای تهیه هورمون های استروئیدی از آن استفاده می شود.

۳۱٫ خوردن تخم شنبلیله بر روی رحم و پستان زنان اثری شبیه هورمون اکسی توسین داشته، ترشح و دفع شیر را تحریک نموده در نتیجه برای تحریک زایمان و دفع جفت مفید است.

۳۲٫ در چین از تخم شنبلیله براى معالجه ناراحتى‏هاى مثانه و کلیه و اختلالات از نوع هایپوگاستریک از جمله براى فتق و دردهاى کمر تجویز مى‏ شود.

۳۳٫ تجربیات حکما نشان داده است که شنبلیله داروى مؤثرى براى کنترل بیمارى اوستئومییلیت و سل استخوانى اطفال است و در مواردى که احتیاج بدن به مواد آهن دار و فسفردار باشد خوردن شنبلیله اثر مفیدى نشان مى‏ دهد و در بیمارى‏هاى نرمى استخوان، قند، سل ریوى و سل استخوانى آثار خوبى دارد.

۳۴٫ براى زیاد و پرپشت شدن موى سر نوزاد مادر باید از سه ماهگى هر روز شنبلیله خام را با ساقه بخورد.

۳۵٫ اگر چند روز، هر روز صبح ناشتا دو مثقال خشک آن را دم کرده و آب صاف‏کرده آن نوشیده شود، فشارخون را درمان مى‏ کند و از خونریزى زیاد قاعدگى جلوگیرى مى‏ نماید.

۳۶٫ هر شب آب تازه آن را گرفته و به صورت مالیده شود، پوست صورت را زیبا مى‏ کند، جوش‏هاى غرور را درمان مى‏ کند.

۳۷٫ مالیدن آب آن ترک‏ خوردگى‏هاى پوست را که از سرمازدگى باشد درمان مى‏ کند، به مرور ماه‏ گرفتگى را برطرف مى‏ سازد.

۳۸٫ آب تازه آن را گرفته و با آب کلم مخلوط نموده و بر موضع مالیده شود، درد نقرس را تسکین مى ‏دهد.

۳۹٫ براى درمان حبس البول یا بندآمدگى ادرار نوزاد چهار مثقال از آن را دم کرده و ساعتى یک قاشق غذاخورى از آب صاف‏کرده آن را به طفل بخورانید.

۴۰٫ جوشانده و کوبیده شنبلیله را براى چاق شدن استعمال مى‏ کنند.

عوارض جانبی و احتیاطات:

۱٫ زیاده روی در خوردن آن آشفتگى و دل به هم خوردگى ایجاد مى‏ کند و سردرد مى ‏آورد و مضر بیضه‏ ها مى‏ باشد و از این نظر باید با سکنجبین ترش و انیسون خورده شود.

۲٫ با توجه به اثرات تحریکی رحم، باید در زمان حاملگی و شیردهی با احتیاط مصرف شود.

مصلحات:

۱٫ برای افراد گرم مزاج استعمال برگ آن بدون کاسنى جایز نیست.

۲٫ اشخاص گرم‏مزاج حتما باید با آب کافى بخورند.

۳٫ پخته برگ آن با هویج یا اسفناج و یا خرفه خیلى مفید است.