بادنجان
تهیه و تدوین: خانم طیبه فرهانی
بادنجان در کتب طب سنتی با نامهای مغذ، وغذ و در کتب فارسی قدیم به نام پاتنگان آمده است و به انگلیسی Eggplant و به عربی باذنجان نامیده می شود، گیاهی است از خانوادهsolanaceae با نام علمی solanum melongena L.
گیاه بادنجان یکساله (در مناطق معتدله و سرد) یا چند ساله (در مناطق گرم و استوایی)، علفی و دارای ساقه های پوشیده از کرکهای ریز است که ارتفاع آن به ۷۰ سانتیمتر و یا بیشتر می رسد. برگها متناوب، به طول ۱۰-۱۸ سانتیمتر است، با کرکهای پنبه ای. گل ها بنفش روشن. دارای کاسه ای با لوبهای متعدد که در طی دوران رسیدن میوه به رشد کامل خود می رسد. میوه بزرگ، بیضوی و اغلب دراز به رنگ بنفش تیره و سیاه. دارای واریته های متعددی است و به اشکال کشیده، قلمی، دُلمه ای یا کُرَوی و به رنگهای مختلف می باشد. واریتۀ سیاه آن خوردنی بوده و سایر واریته ها غالبا زینتی هستند. (ارقام زرد، سبز و یا سفید). در واقع ابعاد و شکل ظاهری بادنجان در نژادهای مختلف پرورش یافته متفاوت است. سه تا از متداولترین واریته ها که در ایران در سطح وسیعی کشت می شود عبارتند از: بادنجان قلمی، بادنجان معمولی یا آمریکایی و بادنجان دلمه ای.
شرایط کشت و تکثیر
این گیاه بومی هندوستان است و قدمت آن را به ۱۵۰۰ سال قبل یعنی قرن پنجم میلادی تخمین زده می شود. قبل از اسلام به ایران وارد شده است، سال ها پیش به اروپا آورده شد و در مناطق نسبتاً گرم اروپا در فضای باز یا گلخانه کشت گردیده است. در حال حاضر در اغلب کشورها و در مناطق مختلف کاشته می شود. بادنجان حساس به سرما می‌باشد؛ بنابراین برای حداکثر برداشت باید این گیاه را در نواحی گرمسیری و یا مناطقی که دارای تابستان طولانی می‌باشند کاشت، ولی با کاشتن بذر بادنجان در نواحی سرد معتدل نیز می‌توان به کشت این گیاه اقدام کرد. بادنجان را در هر خاکی می‌توان کاشت. ولی بهترین زمین برای کاشت این گیاه زمینهایی است که دارای شن و رس باشد و PH آن کمتر از ۵/۶ نباشد. تنها دو عامل در انتخاب زمین در زراعت بادنجان مهم است یکی نمدار بودن خاک یا قدرت نگاهداری رطوبت است و دیگری حاصلخیزی زیاد آن. ندرتاً به صورت خودرو یافت می شود. زمان جمع آوری این گیاه تابستان تا پاییز می باشد.
ترکیبات شیمیایی
گلیکوآلکالوئیدها: ترکیبات بالقوه سمی شامل سولانین (solanin)که از انواع سولانین، سولانینa، β، گاکونین و توماتیدین بوده و سایر گلیکو آلکالوئیدها شامل سولامارجین، سولاسونین، سولانیدین، سولاسیدین، توماتیدین می باشد.
هیستامین با اثرات آلرژی زایی، ترکیبات فنولیک آنتی اکسیدان (اسیدکلروژنیک و اسید کافئیک) با اثرات متعدد و مهم در بدن، کلروفیل و مشتقات چربی دوست آن (کلووفیل b, a، فئوفیتین، پیروفئوفیتین) و مشتقات محلول در آب کلروفیل (کلروفیلید، فئوفوربید)، آنتوسیانین های غیر آسیله و اصلی (دلفینیدین) و آنتوسیانین های آسیله (ناسونین سیس و ترانس)، فلاونوئیدها (فلاونول و فلاون)، کارتنوئیدها (آلفا و بتاکاروتن، بتاکریپتوگزانتین و زآگزانتین)، لوتئین، تانن می باشد.
در میوۀ بادنجان وجود ترکیباتی نظیر تری گونلین (trigoneline)، کولین (coline)، اسکوپولتین (scopoletin) و اسکوپارون (scoparone) نیز به اثبات رسیده است.
بادنجان دارای ۹۲% آب، پروتئین، لیپید، گلوسید، ویتامین های A، B1، B2، C و PP و املاح، کلسیم، منیزیم، فسفر، آهن، مس، منگنز، روی، سدیم، پتاسیم، گوگرد، کلر و ید می باشد.
افعال و خواص بادنجان از دیدگاه طب سنتی
مقوی معده و بازکنندۀ انسداد و گرفتگی های مجاری عروق بوده، مصرف آن با سرکه قابض شکم، مدر بول و با روغن ملین طبع می باشد. مسکن دردهای گرم، خوشبو کننده عرق و برطرف کننده بدبویی زیر بغل و کنج ران بوده، پاشیدن دنباله های خشک بادنجان بر موضع بواسیر و سایر امراض مقعده که با روغن بادام تلخ یا روغن بنفشه و یا بابونه چرب شده باشد مفید است.
شستشوی دست و پا با آب سیاه حاصل از خیساندن بادنجان برای رفع و خشک کردن عرق دست و پا مفید بوده و مصرف خاکستر بادنجان سوخته با سرکه به صورت خمیر، در زدودن زگیل مؤثر می باشد. مالیدن تخم ساییده بادنجان رسیده و کاملا پخته شده، همراه با موم و روغن بر شقاق میان انگشتان پا و پاشنه پا بسیار موثر بوده و بر طرف کننده فوری این عارضه می باشد.
عوارض مصرف طولانی و بدون مصلح
از دیدگاه طب سنتی طبیعت بادنجان گرم و خشک در درجه دوم یا سوم است و مصرف مداوم آن بدون به کار بردن مصلحات آن، به سبب غلبۀ خشکی باعث ایجاد سودا و بیماری سودایی می شود، و پوست را بدرنگ، سیاه و یا زرد می گرداند. بادنجان کوچک(نارس) باعث ایجاد لکه های سیاه صورت سردرد و جوشهای دهان می شود. وجود آلکالوئید سولاتین حتی مقادیر کم آن در معده های ضعیف ممکن است اختلالات مسمومیتی ضعیفی ایجاد نماید.
مصرف زیاد و به تنهایی بادنجان امکان ایجاد درد پهلو، زهار، بواسیر و درد چشم سوداوی را در پی خواهد داشت. به همین علت پخت آن با گوشت و روغن و گاهی با سرکه یا آب انار ترش و شیرین توصیه شده است. جهت دفع و یا کاهش عوارض آن، طبق گفته حکیمان طب سنتی، بهتر است بادنجان قبل از مصرف برش داده شده و تمام قسمتهای آن نمک مالیده شود، سپس ۲-۳ ساعت در آب سرد قرار داده شده تا آب سیاه یا زرد آن خارج گردد، و این امر تکرار شود تا دیگر آب سیاهی خارج نشود، سپس بادنجانها را کاملا شسته و با گوشت بره و بزغاله جوان یا مرغ جوان فربه و روغن گاو تازه طبخ نمایند، یا در روغن سرخ نموده و بپزند سپس با سرکه یا آب انار یا آب غوره که مصلح و دافع سُدّه هستند تناول شود.
اثرات درمانی بادنجان در طب نوین
اثر بر سرطان
تحقیقات متعدد نشان داده که کلروفیل و مشتقات لیپوفیلیک شامل کلروفیل a و b، همچنین مشتقات محلول در آب شامل کلروفیلیدها، فئوفورپیدها، آنتوسیانین ها (گروهی از ترکیبات فعال زیستی بسیار کارآمد)، ترکیبات فنولیک، با اعمال آنتی اکسیدانی و ضدجهش زایی، دوزهای غیرسمی گلیکوآلکالوئید سولانین و تعداد دیگری از گلیکوآلکالوئیدهای استروئیدی با جلوگیری از مهاجرت و پیشروی سلولهای سرطانی،از طریق القاء آپوپتوزیس نقش مهمی را در روند درمان سرطان ایفا می کنند.
اثر بر قلب وعروق
طبق بررسیهای به عمل آمده بخشهای مختلف بادنجان با داشتن خاصیت آنتی اکسیدانی در مهار پراکسیداسیون کلسترول LDL نقش دارد. با بررسی درون فردی نیز مشخص شد که جوشانده بادنجان کلسترول کل،کلسترول LDL و لیپوپروتئین B را به طور معنی داری کاهش داد، بنابراین مانع از تشکیل پلاک آترواسکلروز و انسداد عروق گشته و باعث پیشگیری و بهبود بیماریهای قلبی عروقی می گردد.
منابع:
۱- دایره المعارف گیاهی، میرحیدری
۲- دایره المعارف گیاهان دارویی، امامی، شمس اردکانی، مهرگان
۳- مفردات مخزن الادویه، عقیلی خراسانی
۴- تحفه حکیم مومن
۵- قانون، ابن سینا
۶- الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، جرجانی و …
منبع: انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
