خفقان ( طپش قلب ) : اسباب و علل، دلائل و علائم، علاج(۱)
محمد احمدی، مدیر کارگروه تغذیه انجمن تحقیقات طب سنتی ایران
طپش قلب
در منابع مکتوب طبّ سنّتی ایران، خفقان (طپش قلب) اینگونه تعریف شده است: « حرکت مضطربه قلب که سبب آن، هر شیء مؤذی (اذیّت کننده) و مؤلم (دردآور) قلب است. » این اسباب میتواند در خود قلب یا در غلاف آن و یا در اعضای متّصل مجاور و مشارک به آن (مانند معده، مغز، کبد، ریه، حُجُب، دندهها، رودهها، رحم) و یا در جمیع بدن ایجاد شود؛ و به مشارکت آنها، دل (قلب) نیز اذیّت میگردد.
اسباب اذیّت کننده قلب (که باعث ایجاد خفقان میشود) بدین صورت برشمرده شده است:
- سوءمزاج ساده قلب
- مادّه خلطی (صفرا، دم، بلغم و سودا)
- مادّه غیرخلطی (ریح و بخار)
- ورم
- تفرّق الأتّصال
- سدّه (انسداد)
- شدّت حسّ قلب
- ضعف قلب
- اسباب غریبه
سوءمزاج ساده قلب: غلبه هر سوءمزاجی (یعنی خارج شدن از حالت تعادل مزاجی) سبب ضعف قلب شده و قلب گویی میخواهد این اذیّت را از خود دور کند؛ پس دچار خفقان میشود. هر سوءمزاج سادهای میتواند باعث خفقان شود؛ امّا سوءمزاج گرم شدیدالأثرتر است.
بطور کلّی اسباب (علل ایجادکننده) سوءمزاج گرم قلب، ۵ چیز عنوان شده است:
- أعراض نفسانی، مانند غضب و فکر بسیار در مهمّات
- تنگی نفس و انسداد منفذ هوای تازهای که به قلب میرود.
- مکث طولانی در حمّام و هوای بسیار گرم
- تناول اغذیه و اشربه حارّه؛ خصوصا چون فرد تشنه شود و آب سرد نیابد.
- مداومت بر روایح عطریّه حارّه
اسباب سوءمزاج سرد نیز ضدّ اینهاست.
امّا علائم و تدابیر درمانی ساده انواع چهارگانه سوءمزاجهای ساده قلب:
الف) سوءمزاج گرم
علائم: ۱-نفس عظیم (بزرگ) ۲-نبض سریع و عظیم و متواتر ۳-سینه گرم ۴-غلبه تشنگی ۵-وجود غم و اندوه و بیقراری و سوزش ۶-راحتی در هوای سرد ۷-لاغری بدن(زیرا سوءمزاج قلب به جمیع بدن سرایت میکند.)
علاج:
۱- استفاده از غذاهای بارد مانند شیر و برنج و خرفه با برنج و یا نان و در شدّت حرارت، مخدّرات مثل کاهو و گشنیز و استفاده از مطفیات (خاموش کننده) حرارت مانند رب میوه ها بخصوص رب به و رب سیب.
۲- استفاده از نوشیدنیهای بارد مناسب قلب مانند شربت انار، سیب، شربت به، شربت ریواس و یا ماءالشعیر و آب هندوانه و آب کدو و آب خیار و در صورت عدم تب، دوغ گاو
۳- در استفاده از مبرّدات، به قبض یا نرمی طبع توجّه شود؛ یعنی اگر قبض بود: آب خیسانده تمرهندی و آلوبخارا و شربت آلو و تمرهندی و آلوچه دهند. امّا اگر طبع نرم بود: شربت انار و لیمو و نارنج و سیب و به استفاده شود.
۴- تقویت معده درصورت وجود ضعف در آن با عرق بیدمشک و گلاب
۵-درصورت وجود تب: استفاده از مزوّرات بارد مانند مزوّره کدو و آب انار و مزوّره زرشک با مغز بادام
۶-درصورت عدم وجود تب: استفاده از گوشتهای لطیف با آب میوههای ترش مانند آب انار یا آب غوره
۷-استفاده از میوههای مطفی حرارت مانند انار، به و سیب
۸-آب نوشیدنی باید سرد باشد.
۹-تقویت قلب
۱۰-پرهیز از غذاهای مسخّن (گرمکننده)
۱۱-گذاردن صندل و کافور و گلاب بر سینه
۱۲-سرد نگاه داشتن هوای اطراف
۱۳-بوییدن چیزهای سرد ذی عطریّت
۱۴-اگر از امتلاء باشد: فصد کنند.
** انتباه: حکیم ارزانی میگوید: « گاهی اوقات، نفعی از تبرید حاصل نمیشود و حال آنکه سبب، حرارت است. طبیب جاهل مضطر میگردد و نمیداند که عدم انتفاع از قلّت تدبیر است و خانه آتشگرفته را اندک آب سود ندهد. پس مقدار و دفعات غذاها و داروها به حسب احتیاج است. و اگر احتیاج شدید است، افراط در تبرید واجب است. »
ب) سوءمزاج سرد
علائم: ۱-نبض صغیر و کند و متفاوت ۲-نفس ضعیف ۳-کاسته شدن قوّت بدن ۴-رفتن رونق رنگ و روی ۵-عارض شدن فزع و ترس و کمدلی ۶-سود بردن از چیزهای گرم، ذوقاً و لمساً و شمّاً.
علاج:
۱-کاهش مصرف آب
۲-استفاده از ماءالعسل که از عرق گاوزبان و بادرنجبویه وگلاب و عسل تهیه شده بهجای آب
۳-استفاده از غذاهای حار به اندازه قدرت هضم
۴- استفاده از گوشتهای لطیف با ادویهجات گرم معطّر مانند زیره، زعفران، دارچین و هل
۵-تقویت قلب با شربت گاوزبان
۶-پرهیز از آب سرد
۷-پرهیز از غذاهای سرد غلیظ
۸-پرهیز از پرخوری
۹-پرهیز از میوه ها
۱۰-مفرّحات گرم
۱۱-ضماد سنبل و سعد و دارچین و میخک و گل سرخ با آب مرزنجوش و آب شاهسفرم و آب بادرنجبویه بر سینه
ج) سوءمزاج خشک
علائم: ۱-نبض صلب و صغیر و متواتر ۲-گداختن و لاغری بدن (کمتر از قسم اوّل یعنی سوءمزاج گرم) ۳-دیر منفعل شدن از امور نفسانی (خوف و فزع و غم و غضب) و بعد از انفعال، تا زمان طولانی تر متأثر ماندن ۴-بیخوابی ۵-سرفه خشک.
علاج:
۱-استفاده از غذای مرطّب و بسیار مانند ماءالشعیر با روغن بادام و شکر و یا آش جو و یا روغن بادام و شکر و شیر و مزوّره ماش با شیره مغز بادام و اسفناج و کدو
۲-درصورت عدم وجود تب: شیر بهترین چیز است.
۳-نوشیدن آب سرد؛ امّا درصورتی که با برودت باشد، از آب بسیار سرد استفاده نشود.
۴-حمّام بعد از غذا [نه بلافاصله، بلکه حداقل با دو ساعت فاصله]
۵-خواب زیاد بعد از غذای حار رطب
۶-پرهیز از غذاهایی که سبب خشکی شوند.
۷-برای رفع خشکی، مالیدن قیروطی اخضر بر سینه بهغایت مفید است. [صفت آن: موم سفید و روغن کدو و روغن بنفشه را با هم بگدازند و در آب گشنیز سبز و کاهو کفمال کنند.]
د) سوءمزاج تر
علائم: ۱-نبض لین و کند و مختلف ۲-زود اثر کردن امور نفسانی و زود نیز ازبین رفتن.
علاج:
۱-کم کردن غذا
۲-استفاده از غذاهای لطیف مانند نخوداب مرغ و نخوداب گوشت پرندگان با ادویهجات گرم و غذاهای محمود بهقدر اعتدال
۳-استفاده از ادویه حار مجفّف (خشککننده) مخصوص قلب مانند میخک و زعفران و بادرنجبویه
۴-حمّام قبل از غذا درصورت عدم وجود حرارت
۵-سکنجبین عسلی و شراب انار نعنایی
۶-ریاضت (ورزش) معتدل
*نکته: سوءمزاج قلب اگر محکم بود، علاجپذیر نباشد و آنچه غیرمحکم باشد، علاجش دشوار است.
سوءمزاج مادی قلب: در سوءمزاج مادّی، تنقیه (پاکسازی) مادّه ضروری است والّا تبدیل، کافی. و در سوءمزاج مرکّب، علاج مرکّب باید کرد.
مادّه دموی: یعنی افزایش خون در بدن، به حدّی که اوعیه را پر سازد و اگرچه خالی از عفونت باشد، امّا به سبب امتلاء، مُحدث خفقان گردد.
علائم: ظاهر بودن غلبه خون (مانند تمدّد، انتفاخ یعنی بادکردگی عروق، عِظَم نبض، انصباغ یعنی رنگی شدن و غلظت بول، کسل اعضا و مانند آن)
علاج:
۱-موارد گفته شده در سوءمزاج گرم برای تعدیل
۲-از اغذیه، بر مزوّرات بیگوشت اقتصار ورزند.
۳-رائب (ماست یا آب بالای دوغ تهنشین شده)
۴-فصد رگ باسلیق دست چپ
۵-اگر برای فصد مانعی بود، بر ساق و بعد از آن بین الکتفین را حجامت کنند.
۶-استفراغ منی.
*اگر حرارت در مزاج غالب بود، هرچه در صفراوی از تدابیر بارده گفته میشود، به عمل آورند. امّا اگر قوّت ضعیف بود، اغذیه و اشربه سرد برای حرارت غریزی زیان دارد و لذا باید قدری کبابه و میخک و قاقله نرم نموده و در اغذیه و اشربه بیامیزند.
مادّه صفراوی: این قسم کمتر حادث میشود.
علائم: ۱-اندوه ۲-بیخوابی ۳-شدّت تشنگی ۴-بیقراری و….. که از لوازم صفراست.
علاج:
۱-برای اسهال صفرا: مطبوخ هلیله و شربت بنفشه و آب تمرهندی
۲-اگر مناسب دانند، قدری خون از باسلیق بکشند.
۳-پیراهن مصندل بپوشند. [صندل سفید را با گلاب بسایند و کافور در آن مالند و پیراهن را در آن تر کرده، به هوا خشک سازند و بپوشند. هرچند وقت نیز قدری گلاب به آن بپاشند، مخصوصا در جایگاه دل و سینه]
*آنچه در دموی مذکور شد، مراعات شود و علاج این هر دو قسم را یکی شمارند؛ مگر این که اخراج خون زیاد در دموی و افراط تبرید (سردکردن) در صفراوی ضروری است.
*محمّد زکریا گوید: «اگر صاحب خفقان گرم در شهری گرم مقام سازد، عمر او کوتاه شود.» و نیز گفته: «من از مبتلایان به خفقان حار، هیچکس را ندیدم که به پنجاه سالگی برسد.»
* تدابیر تغذیه ای خفقان حار بطور کلّی (دموی و صفراوی):
۱) توجّه به اعتدال مزاج با مطفیات حرارت؛ در لین طبیعت استفاده از رب میوه های ترش مانند سیب ترش و در قبض طبیعت استفاده از میوه های ملیّن مطفی حرارت مانند رب آلو و آب تمرهندی
۲) اگر دارای نوبه باشد، قبل از آن تلطیف غذا و استفاده از مقویات قلب
۳) استفاده از غذای کم کثیرالغذا مانند نان با گلاب و یا نان با شربت سیب
۴) استفاده از مزوّرات بارد با آب میوههای ترش
۵) درصورت تحمّل گوشت، استفاده از گوشتهای لطیف مانند جوجه مرغ همراه ترشیها مانند غوره و سرکه
۶) استفاده از مطفیات خون و مبرّدات که در صفراوی باید شدیدتر از دموی باشد.
۷) استفاده از نوشیدنیهای مبرّد ترش خوشبو مانند شربت سیب و انار در نرمی طبع والّا شربت تمرهندی
۸) مخلوط کردن عرقیات مفرّح مانند عرق گاوزبان و گلاب با نوشیدنیها
۹) استفاده از میوههای بارد و مقوّی قلب مانند سیب، به و گلابی
۱۰) استفاده از مفرّحات مانند شربت سیب با گلاب
۱۱) استفاده از مربّای آناناس، انبه و تمرهندی که آناناس مقوّی و مفرّح قلب، تمرهندی از ادویه قلبیه مزید روح و انبه مقوی ارواح و قوا و اعضای رئیسه و دافع خفقان است.
۱۲) هندوانه دارای خاصیت تقویت قلب در خفقان حار است.
۱۳) درصورت شدّت یافتن التهاب، آب سرد ممزوج با گلاب و یا با شربت میوهها مانند سیب جرعه جرعه نوشیده شود.
۱۴) درصورتی که قوّت ضعیف بوده و احتمال عدم تحمّل غذاها و نوشیدنیهای بارد توسط حرارت غریزی وجود داشته باشد، به غذاها و نوشیدنیهای بارد، کمی ادویهجات گرم مانند میخک و هل اضافه شود.
مادّه بلغمی: بیشتر از آن ناشی میشود که رطوبت در غشای دل، بسته شود. [مادّه بیماریهای قلب یا در رگهای قلب است یا درمیان غلاف آن. امّا آنچه میان قلب و غلاف است، بیشتر رطوبت است یا مادّه بادناک. و آنچه در در رگهای قلب باشد، سدّه گویند.]
علائم: ۱-تنگی نفس ۲-نبض لین ۳-جُبن و حالی شبیه غشی پیداکردن و احساس بیمار به این که قلب او درمیان آب افتاده است.
علاج:
۱-در ابتدا تنقیه
۲-بعد از آن، دواءالمسک شیرین و تلخ و نوشدارو و معاجین و مفرّحات گرم
۳-ضمادها و سفوف
مادّه سوداوی: سودا در رگهای قلب ایجاد شده و معلوم است که چون چیزی در رگهای قلب گردآید، در رسیدن نسیم به آن و بیرون شدن ابخره خلل ایجاد میشود وقلب به طپش میگراید.
علائم: ۱-طپش قلب دائمی ۲-نبض صلب ۳-وجود غم و ترس و وحشت و فساد فکر (مانند مالیخولیا)
علاج:
۱-دقیقا شبیه علاج مالیخولیای دموی (فصد و ….)
۲-تقویت قلب
۳-استحمام با آب نیمگرم
*اگر سودا از بلغم یا صفرا متولّد شده باشد، استفراغ آنها با داروی مخصوص صورت میگیرد.
*اگر مادّه علّت از سودای محض باشد، حب شبیار دهند تا دِماغ (مغز) و نواحی دل (قلب) را پاک کند.
* تدابیر تغذیه ای خفقان بارد بطور کلّی (بلغمی و سوداوی):
۱) تدابیر سوءمزاج بارد و رطوبی قلب
۲) استفاده از نوشیدنیهای حار
۳) بسته به رطب یا یابس بودن، استفاده از غذاهای ضد: مثلا در سودای احتراقی، استفاده از غذاهای مرطّب مانند شیر و آب خیار
۴) استفاده از غذاهای مسخّن
۵) استفاده از گوشتهای لطیف مطنجن (یعنی سرخشده) با ادویهجات خوشبو مانند دارچین و زعفران و زیره
۶) استفاده از سبزیهای گرم مفرّح مانند ریحان و نعناع
۷) استفاده از مقویات قلب (مانند مربّای سیب و مربّای به) درصورت ایجاد تعریق با مصرف دارو؛ که گویا ناشی از سردشدن قلب است.
۸) در سوداوی، درصورت وجود ضعف مفرط، مبالغه در تقویت بدن و تولید خون صاف بسیار
۹) استفاده از مقویات قلب
۱۰) در سوداوی، ترطیب مزاج و تدابیر سوءمزاج یابس قلب و تقویت قلب و تفریح آن و استفاده از غذاهای لطیف سریعالانهضام و تدابیر مالیخولیای سوداوی
۱۱) پرهیز از غذاهای سرد و آب سرد
منابع
- سیّد محمّد حسین بن محمّد هادی عقیلی علوی شیرازی، مخزن الأدویه، تحقیق و تصحیح محمّدرضا شمس اردکانی، روجا رحیمی، فاطمه فرجادمند، انتشارات سبزآرنگ، دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ۱۳۹۰٫
- حفظ الصحه ناصری، ملک الأطبا میرزا محمدکاظم گیلانی، تصحیح دکتر رسول چوپانی، طرح احیای میراث مکتوب طب سنتی ایران(۴)، انتشارات طب سنتی ایران، چاپ دوم، زمستان ۱۳۹۰٫
- حکیم محمداکبر ارزانی، طب اکبری، مؤسسه احیاء طب طبیعی، چاپ اوّل، ۱۳۸۷٫
- فاطمه نجات بخش، قواعد تغذیه در بیماریها براساس مبانی طب سنتی ایرانی، انتشارات چوگان، چاپ اوّل، ۱۳۹۲٫
- محمّد اعظم ناظم جهان، اکسیر اعظم، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمّل، تهران، ۱۳۸۷٫
- محمّد عبادیانی، داروهای آبدست طبیب در مکتب طب ایرانی، انتشارات نیاکان، چاپ اوّل، ۱۳۹۰٫
- محمّد مؤمن حسینی، تحفه حکیم مؤمن، انتشارات سنایی، ۱۳۸۷٫
منبع: انجمن تحقیقات طب سنتی ایران